Sau khi viết xong loạt bài Cây Đa Lối Cũ, Gọi Hồn Người Xưa”, người viết đã có dịp đọc thêm nhiều bài viết về Tâm Linh của các tác giả Tây Phương và Ðông Phương. Tôi đọc say mê vì có nhiều khoa học gia và nhà ngoại cảm Tây Phương đã mô tả một số hiện tượng khá giống với những gì tôi đã cảm nhận được khi đang thức cũng như khi đang ngủ
Đây là một đề tài vừa rộng lớn, vừa mơ hồ vì còn nhiều vấn đề chưa có thể chứng minh một cách cụ thể được dựa theo nền tảng khoa học hiện tại của loài người. Tôi có cảm tưởng là mình giống như là một ông thầy bói mù đang sờ chân một con voi khổng lồ để mà “đoán quẻ” về hình dáng, kích thước và cuộc đời, số mạng của con voi đó.
Vì vậy mà cứ chần chờ trước khi viết loạt bài này về Tâm Linh
Dựa theo một số những kinh nghiệm tâm linh của chính bản thân và những gì mà tôi đã đọc được trong những tài liệu của phương Ðông và phương Tây về linh hồn, vong linh, cõi vô hình, tái sinh, luân hồi, gọi hồn… tôi mạo muội viết ra loạt bài này. Bài viết còn có nhiều thiếu sót, nhiều chỗ chưa hiểu rõ hay hiểu lầm… xin qúy vị rộng lòng thứ lỗi cho. Người viết sẽ rất hoan hỉ khi nhận được những ý kiến xây dựng của quý vị độc giả những mong học hỏi thêm được và để cải tiến bài này trong tương lai. Xin Quý Vị viết email về phandam99@yahoo.com cho người viết.
Xin cứ coi như đây là bài viết mở đầu để chúng ta cùng học hỏi thêm trong tương lai. Trong tinh thần “vạn sự khởi đầu nan”, xin mời quý vị vào đọc…
So many wars have been recorded in the history of Vietnam. Take my generation as an example. I was born during the Second World War when Vietnam was a colony of France. The French was defeated by the Japanese not long after I was born. In 1945, the Japanese was defeated by the Allied Forces. Then the French came back in 1946 trying to colonize Vietnam again. The coalition among Vietnamese nationalist and Vietnamese communist forces was fighting against the French troops to regain independence for Vietnam starting in 1946.
The French troops were finally defeated and kicked out of Vietnam in 1954. Vietnam was divided into the Democratic Republic of Vietnam (a communist/socialist regime) in the North and the Republic of Vietnam (a member of the free world) in the South, according to the Geneva Convention of July 20, 1954. My whole family was among the one million North Vietnamese refugees who fled to South Vietnam in order to escape the communist regime in the North.
North Vietnam started sending its troops to fight against South Vietnam early in the 1960s. While North Vietnam kept receiving heavy military aid from Russia and Red China until the end of the war, South Vietnam’s armed forces became much weaker and vulnerable, because its multinational alliances drastically reduced their military assistance. As expected, South Vietnam eventually had to surrender to the communist aggressors from the North.
The end result: South Vietnam was lost to North Vietnam on April 30, 1975. Some 130,000 South Vietnamese were evacuated during this period.
Thousands of Vietnamese started escaping South Vietnam afterward by the sea resulting to a big exodus of Vietnamese Boat People in 1979 and in the early 1980s. According to the 2016 Canadian census, there are 240,615 Canadians of Vietnamese ancestry , many of them were Boat People refugees.
Vietnamese Boat People: What does it mean to you?
Just imagine: you and your family had been living in a country at war started by your neighboring country. Unfortunately, your country lost the war. Many children in your country are not allowed to attend school anymore, many bread winners in your country are put in jail by the so called “victors.” Children are not allowed to attend school just because their fathers had been fighting against the new regime. The new rulers confiscated people’s houses and sent the owners to the new economic zone… The new government changes the currency and people are only allowed to keep a small amount of their own money while the new government keeps the rest of people’s money. There is no food for your family, you are much poorer and you are kicked out of your own home! There is no future, no hope for you and your family… In their own propaganda, Vietnamese communists promise an equal society but in reality they create a new upper class for their own party members!
Thousands of Vietnamese became so desperate that they were looking for ways to escape from their own country, risking their lives on the open sea… Sad stories of Vietnamese Boat People can be heard from some 158 Vietnamese Canadians who were Vietnamese Boat People in a series of video tapes created by Carleton University in the following link:
In 2017, I met Mike Molloy who is one of the 4 authors of “Running on Empty.” There are chapters on Vietnamese Boat People who were interviewed by him and other Canadian Immigration Officers in the refugee camps in South East Asia in the 1980s. The authors are kind enough to send me some typical articles about Vietnamese Boat People.
While I was teaching Engineering Technology at Centennial College in the late 1970s and early 1980s, I met quite a number of Vietnamese Boat People in Toronto and many mature students who were Vietnamese Boat People refugees at the College. I was shocked and dismayed by what I heard from their stories about their escapes from Vietnam after the communists took over South Vietnam in 1975.
On reflection, when I write this story more than 40 years later, many Vietnamese Canadians and Vietnamese graduates of Centennial College have been thriving in their new lives, new professional careers and living in comfortable homes. Some even have their own businesses!
Vietnamese Boat People Memorial Monuments around the world
Traditionally, Vietnamese have sayings such as “When you eat a fruit, just remember those who planted that fruit tree” (ăn quả nhớ kẻ trồng cây) and “When you drink the water, remember where it comes from” (uống nước nhớ nguồn). As such, Vietnamese expatriates all over the world have built memorial monuments in many cities to commemorate the sunken boat people and the fallen Vietnamese and allied soldiers who had fought against the communist Vietnamese troops. The monuments are built to show gratitude from Vietnamese expatriates as a proper way to say “Thank You” to the western countries that had accepted thousands of hopeless and helpless Vietnamese refugees on their Journey to Freedom.
In Ottawa, there is a Vietnamese-commemorative-monument.
There is a Vietnamese Boat People Monument in Little Saigon in the Vancouver downtown, built in 2017.
In Mississauga, the Vietnamese Boat People Memorial Monument was just inaugurated in 2019, after 5 years of looking for a proper landsite followed by fundraising and construction activities.
Vietnamese Canadians in Calgary are in the process of building their Vietnamese Boat People Memorial Monument in the downtown area of Calgary.
&&&
SEARCHING FOR THE LAND SITE FOR THE MONUMENT IN MISSISSAUGA
Late in the summer of 2014, learning from our failed landsite acquisition in Niagara Falls, our 13-member Advocacy Team decided to focus on landsite possibilities in the city of Mississauga instead.
Many volunteer members have had years of volunteer community experience in the Greater Toronto Area (GTA). They could easily get strong support from Vietnamese Canadian organizations, not only in the GTA alone but also from other organizations/associations across Canada. They are ready to get themselves fully committed to the good cause of looking for the landsite and then planning for the construction phase of the Vietnamese Boat People Memorial Monument once the landsite is officially approved.
Just one week before the Ontario municipal election in October 2014, I met Mayor candidate Bonnie Crombie at a function organized by the Elderly Vietnamese Association of Mississauga. I asked her for a favour on behalf of our Advocacy Committee: we needed her support for the landsite approval. With a big smile, she reminded me to send her an email about this project if she became the new Mayor of Mississauga. In return, my wife and I joined force with her group of supporters to actively canvass for her.
Good news! Bonnie Crombie became the new Mayor of Mississauga. I wrote her an email right away to congratulate her as well as to remind her about the land site for the Vietnamese memorial monument.
At least Mayor Bonnie Crombie was aware of our Vietnamese Community’s plan to build the Vietnamese Boat People Memorial monument as a gift to the city of Mississauga and as a note of “Thank You” to Canada and Canadians in the spirit of “settling into a new country and succeeding, then giving back.”
We were introduced to councilor Ron Starr to lend us a hand. Early in 2015, our 13 committed members met with him one day at a Pho restaurant in Mississauga. Thanks to his advice, Phan Dam became the contact person between the city and the Advocacy Team representing the Vietnamese Community in the GTA.
Subsequently, the Advocacy team submitted to councilor Ron Starr a document package to seek for the city support and approval for a landsite in order to build the VBPM Monument as a donation to the city of Mississauga.
This monument serves many purposes:
1. To show gratitude and appreciation from the Vietnamese Canadian community to Canada and Canadians for accepting thousands of Vietnamese Boat People refugees.
2. To enrich the diversity of Canada’s Multiculturalism.
3. To enhance the beauty and quality of life in the city of Mississauga and Canada.
4. To remind future Vietnamese Canadian generations of the true value of freedom for which their Vietnamese ancestors had to pay.
Councilor Ron Starr was kind enough to arrange with the appropriate channels at the city for a meeting with Phan Dam and Kiet Cao representing the Advocacy Team.
A meeting was scheduled early in the fall of 2015. Contact person Phan Dam and his associate Kiet Cao attended a meeting with the City Team consisting of the Commissioner of Community Services, the Director of Cultures Division, the City Planner & Long Term Planning, the Director of Parks and Forestry Division, the Coordinator of Public Art, the Manager of Culture and Heritage planning. The meeting went well and City staff was very friendly and supportive.
There were a number of locations that attracted our Advocacy Team: Jack Darling Memorial, Riverwood Park, Erindale Park… While anxiously waiting for the City’s decisions, in the Fall of 2015 and early in January of 2016, I went out to take pictures and video clips of various parks in Mississauga then made the following youtubes that I submitted to the City so that we all could have a better idea about the selected location.
AN AUTUMN WALK IN RIVERWOOD PARK, MISSISSAUGA, CANADA – VIDEO by PHAN DAM
AN AUTUMN MID-MORNING WALK IN JACK DARLING MEMORIAL PARK, MISSISSAUGA
VBPMM PROJECT – PROPOSED SITE LOCATION IN ERINDALE PARK
GOOD NEWS: LAND SITE IDENTIFIED AND MUTUALLY AGREED UPON.
On February 9, 2016, Kiet Cao and Phan Dam were invited to meet with the City Team.
Firstly, there was bad news for the two of us: all the 3 locations that we had applied for were not feasible due to City’s construction rules and regulations.
However, the three locations that the City recommended were seriously considered by the two of us.
We both were so pleased, and excited about the landsite located at 3650 Dixie Road due to:
The bus stops are just right in front of the offered location
2. Location in front of the Burnhamthorpe Library: Good exposure to the public particularly for library users with good accessibility and plenty of parking lots.
3. Good choice in term of Vietnamese population density in the neighborhood of Dixie and Bloor in Mississauga
4. Good place for Vietnamese Canadians to organize functions in the spirit of Bill-219, the Journey to Freedom Act
5. Good location for bus tours loaded with guests visiting Mississauga in the future. This will greatly help Mississauga and Canada tourism over the years.
THE VIETNAMESE BOAT PEOPLE ASSOCIATION (VBPMA)
While the Vietnamese Community in the Greater Toronto Area (GTA) was very pleased with the approved landsite, it was now the time for all of us in our Vietnamese Canadian community to seriously plan for what to do next.
Since this monument will be completed by the Vietnamese community in the GTA as a donation to the City of Mississauga, it is imperative that the Vietnamese Canadian community should have to raise funds, design then build this monument project ourselves.
Financial transparency should be a must. How to raise the money? How to design and build the project? How could the Vietnamese Canadian community deal with all of that?
The Vietnamese Canadian community in the GTA and some vicinity cities called for a general meeting to form a special association with 9 elected board members to be in charge of fundraising events and the construction aspects of the monument. A professional engineer or a licensed architect should be hired to look after the technical aspects…
Subsequently, the Vietnamese Boat People Memorial Association was founded on July 16, 2016 in the meeting room of the Vietnamese Association at 3585 Keele St #13, North York, ON M3J 3H5. Attendants consisted of members of various Vietnamese organizations, Vietnamese Canadian Citizens…
More information on VBPMA can be found in the following link:
After a short time search for the professional engineer, the VBPMA BODs were pleased to retain the service of Mr. Mike Hung Quan Nguyen, P.Eng., principal of HQ System Engineering Services. He was in charge of the design and supervision of the construction of project. He also became the chief technical advisor to the Board of Directors … He himself was a Vietnamese Boat person refugee. He was a graduate engineer from South Vietnam who came to Canada early in the 1980s, and went back to University of Toronto for his Master’s degree in Mechanical Engineering. He started his own engineering company in the late 1980s. He generously donated his time and services to VBPMA as a token to pay back to his new country of Canada and Canadians that had accepted him in as a refugee.
2. VBPMA’S Business Report
Early in 2017, secretary Phan Dam, P.Eng., was commissioned by the VBPMA Board of Directors to draft a Business Report of which pertinent data/information were provided by Mike Nguyen, P.Eng., and Board members including 17 letters of support from Vietnamese Canadian Organizations / Associations across Canada.
Once the Business Report was approved by the VBPMA Board of Directors, it was submitted to the City’s Culture Division on November 13, 2017 for the City’s further considerations.
On December 13, 2017 the City Council met: VBPMA’s application to enter the Agreement in Principle was approved by the City Council (with 100% vote “Yes”)
4.0 Photo Journal of VBPMA’s Design & Construction Phases
4.1 Design Drawings: Professional Engineer Mike Nguyen, P.Eng., started his designing works & proposals early in 2017 so that Secretary Phan Dam could include some of Nguyen’s works in the draft copy of the report.
Since the VBPMA was founded by the Vietnamese Canadian Community in the GTA to look after the construction of the whole project, it is in understood that VBPMA was totally responsible for the fund-raising activities, design and construction aspects on behalf of the Vietnamese Canadian community. This was a big task. Fortunately, VBPMA was strongly supported by a countless number of volunteers and many organizations / associations not only locally but also throughout Canada.
4.1 Publicity-and-Fund-raising-activities-VBPMA’s web link was created in June 2017 to reach out to Vietnamese expatriates all over the world with articles written in Vietnamese and/or English. It has been well subscribed. All the fund-raising activities with information such as posters, ticket selling, cultural dinner shows… are uploaded onto this link, interlinks, through TV interviews and the 3 local Vietnamese language newspapers.
FINANCIAL REPORT – FUND-RAISING NIGHT – JULY 15, 2017 – TƯỜNG TRÌNH VỀ CHI THU CỦA ĐÊM GÂY QUỸ ĐỢT 1- NGÀY ĐĂNG TIN / REPORTED ON AUG.1, 2017
4.2 Monument Design & Construction Organization Chart
Since the monument was to be constructed by the VBPMA, the design phase and the construction phase were to be thoroughly looked after. The construction inspection component was the responsibility of the City. With this in mind, it was decided that the VBPMA Board of Directors take its full responsibilities in both the design and construction phases. The line of duties:
The VBPMA team and organizing committee members worked closely with City staff to prepare for this special occasion on June 11, 2019 with a big crowd of guests:
Sáng nay, một buổi sáng mùa xuân 2020 tại nơi chúng tôi cư ngụ đẹp vô cùng. Chẳng bù tháng Tư năm nay trời quá lạnh, mà lại có cái ẩm ướt ngoài trời làm cho cái thân già của người viết cảm thấy buốt tới xương , đôi cẳng già và cái lưng “phán cảnh”/cánh phản chỉ muốn… nằm nghỉ cho đỡ đau mà thôi.
Gặm cho xong 2 lát bánh mì được nuốt trôi bằng ly café “home made”, người viết mang cuốn vở cùng với một chai nước nhỏ, đi bộ ngay xuống vườn cỏ có những cây phong cao vút. Chiếm một chỗ ngồi trong khu “pinic area” của chúng cư. Trước mặt tôi là mấy cây phong với lá đỏ, lá xanh được mặt trời ban mai chiếu qua. Không có gió lạnh mà nhiệt độ còn lên đến 15 độ Celsius lận! Sao mà đời lại có những giây phút như thế này, tha hồ mà tôi ngồi xuống để mà viết…
Nhìn sân cỏ xanh tươi và “hoa dandelions” mầu vàng đang tô điểm cho làn cỏ xanh, đâu đây có tiếng chim robbin đang hót, tôi liên tưởng tối hôm hai vợ chồng già chúng tôi đáp phi cơ từ Toronto xuống phi trường Vancouver vào giữa một đêm tháng Sáu năm 2019. Đi dọc hành lang trong phi trường để gặp 2 người bạn đến từ Châu Âu lúc 12 giờ đêm. Trong cái háo hức để gặp bạn, bỗng đâu cái “lù mù, lờ mờ” ban đêm của hành lang phi trường Vancouver làm tôi cảm thấy ướt đôi má ông già 77 tuổi. Sao vậy hè? Bèn vuốt mặt: trời đất quỷ thần ơi, hóa ra ông già song thất đang rỏ lệ. Bỗng đâu cả một mảnh đời “xất bất xang bang” 50 năm về trước đang “dàn cảnh” chào đón tôi tại nơi “xứ lạnh… quê … tôi bây giờ”.
Phải, đúng rồi Vancouver đã là miền đất hứa “chào đón” chúng tôi lúc đó mới 26, 27 tuổi, đến lập nghiệp tại Canada, trong túi chẳng có được đủ tiền như ý mình mong muốn để sống sót cho tới khi kiếm được việc làm. Chẳng có lấy một người bạn, bà con quyến thuộc ra đón! Tất cả còn ở lại Việt Nam và Úc…
Phải bắt đầu lại ngay từ đầu. Mà bắt đầu như thế nào nhỉ, trong khi hai vợ chồng trẻ còn chưa biết … “đêm trăng này nghỉ mát nơi nao”?
Năm mươi năm trong cuộc đời đã mang lại cho tôi biết bao nhiêu là đổi thay. Bắt buộc phải phấn đấu, phải gây dựng lại hết. Bây giờ …“Thất thập cổ lai hy”… Tôi đã trở lại Vancouver trong an nhàn để đánh thức những phiền não lại để mà … “tôi ru tôi ngủ, việc thế là xong!”
Nghe tiếng chim hót, tôi chợt nhớ đến thập niên 1980, khi chính bản thân tôi bước vào tuổi 40 của cuộc đời với “bèo dạt, mây trôi!”
Đầu năm 1985, khi ngoài trời đang có một cơn bão tuyết, anh NV, trưởng nhóm của các anh chị em sinh viên Việt Nam trong Đại Học Cộng Đồng Centennial College đến văn phòng của tôi để nhờ tôi “book” (giữ chỗ) cho một phần trong phòng ăn của giáo sư và nhân viên tại Progress Campus (chi nhánh chính của College). Anh NV lúc đó cũng đã khoảng 40 tuổi đời và đã từng là một cựu sĩ quan của quân lực Việt Nam Cộng Hòa. Buổi họp mặt này là để cho các anh chị em sinh viên Việt Nam gặp mặt nhau và mừng xuân trong đời sống ly hương của chúng tôi.
Tôi hứa là tôi sẽ “book” phòng ăn. Không những vậy, tôi còn gọi điện thoại cho bà MK, Khoa trưởng của phân khoa Kỹ thuật (Dean, School of Engineering Technology) tới dự buổi tiệc này luôn. Bà MK hơn tôi vài tuổi và bà gia nhập College sau tôi hai năm, cùng trong ngành Công Chánh (Civil Engineering Technology) với chúng tôi. Vì tôi là “Giáo Út”, cho nên bà cứ tự ý coi bà như là một “bà chị” của Giáo Út vậy. Mọi người trong gia đình của bà đã may mắn trốn thoát nạn Cộng Sản tại Hungary vào năm 1956. Bà đã thừa biết Cộng Sản là như thế nào rồi cho nên bà rất hoan hỉ đến dự buổi họp mặt tất niên với các anh chị em sinh viên Việt Nam.
Không ngờ rằng buổi họp mặt này đã vô hình chung trở thành cái “Nhân” để rồi sau đó bà MK và Giáo Út PD đã có cái “duyên” cùng nhau hợp tác để thu nhận khoảng một ngàn sinh viên gốc Việt trong hai thập niên 1980 và 1990, trong đó có rất nhiều các sinh viên “gốc Thuyền Nhân”.
Bà MK đã cùng gia đình trốn khỏi Budapest năm 1956 khi bà còn đang đi học ngành Kiến Trúc Sư. Sang đến Toronto, Canada, bà vào học ngành Công Chánh tại Đại học Toronto (U of T). Sau khi ra trường, bà làm việc cho một công ty xây cất trong chức vụ của một “Structural Engineer” (Kỹ Sư Công Chánh chuyên nghiệp, P.Eng.). Bà chỉ dậy trong department của chúng tôi trong 2 năm, sau đó chuyển sang ngành Kiến Trúc (Architechtural Department) dạy về các môn “Structures”. Bà thích làm việc về hành chánh (administration) hơn dạy học cho nên bà trở thành “Dean” (khoa trưởng).
Trong giữa thập niên 1980, phân khoa kỹ thuật của chúng tôi cũng đang cần có thêm nhiều sinh viên vì có thêm sinh viên thì mới được chính phủ liên bang Canada và chính phủ tiểu bang Ontario cho thêm ngân sách (funding).
Ngay ngày hôm sau, Khoa trưởng MK gọi tôi đến văn phòng của bà ta.
– Này anh PD: Anh và tôi đã có “job” rồi đó. Anh sẽ là người đại diện Centennial College đi nói chuyện với các “mature students” gốc Thuyền Nhân Việt Nam (mature students là những ai đã trên 21 tuổi nhưng không có bằng Trung Học tại tỉnh bang Ontario). Tôi thấy các anh chị sinh viên gốc Việt phần lớn đã “già”. Bây giờ anh và tôi sẽ hợp tác với nhau để thu nhận thêm nhiều các sinh viên đó trong Cộng Đồng Việt Nam của các “you”. Tôi đã tính như sau: Tôi là một “admin” (dân hành chánh vì bà là “Dean” cho nên không còn dạy học như Giáo Út). Tôi sẽ đi gặp các “Deans” khác trong các ngành nghề như Y tế (Y tá, nursing), ngành Thương Mại (Business), Giao Thông & Vận Tải (Transportation) , Truyền Thông (Communications)… Riêng về phân khoa Kỹ Thuật nhà mình, tôi sẽ tổ chức một buổi họp với tất cả các giáo sư trưởng phòng (Co-Ordinators / Department heads, các giáo sư full-time (permanent faculty) và nhân viên văn phòng để chúng ta cùng “brain storm” (lấy ý kiến chung) làm sao mà thâu nhận những sinh viên gốc Việt này. Tôi sẽ thu xếp với College nhà mình trả các chi phí đăng trên báo chí, in các tài liệu nhà trường… Anh (Giáo Út) sẽ là người đứng ra tổ chức những buổi nói chuyện với các sinh viên gốc Việt Nam, gốc Ba Lan, gốc Nga, gốc Ấn Độ… vào cuối tuần. Nếu cần, nhờ anh trả lời họ về 2 môn Toán và Anh Văn mà họ phải thi và phải “Pass” (đạt được điểm trung bình, tối thiểu là 50%).
Mà cũng lạ thay: bắt đầu từ năm 1984, Giáo Út PD nhà ta đã “bị” / “được” ngành Công Chánh chuyển sang “làng Toán” dạy một môn Toán trong cả 2 term (học kỳ) mùa Thu và mùa Đông. Chả là vì các môn “dễ nhằn”, “ ăn quen như cơm bữa” về Công Chánh đã bị các giáo sư thâm niên đàn anh dành hết.
Trong cái “rủi lại có cái may”, Giáo Út đã có dịp làm quen với tất cả các giáo sư thực thụ (permanent staff) của “làng Toán”, nhờ vậy mà đã xin được rất nhiều các “text books” (sách giáo khoa) cũ của họ. Mang về văn phòng chất đầy cả một góc tường. Thế là Giáo Út nhà ta đi “mộ binh” (recruit) các “mature students”: ai mà đến gặp tôi trong trường, tôi sẽ biếu cho họ một cuốn sách Toán để vừa ôn lại Toán, vừa học thêm phần “technical terms” (danh từ chuyên môn) về Toán. Đồng thời tôi sẽ cho họ biết thêm về phần “English Test”, cách thi cử ra sao…
Ngoài số sinh viên gốc Việt, còn có nhiều các sinh viên gốc Âu châu, Á Châu, Châu Mỹ La Tinh tới thăm Giáo Út nữa.
Tựu chung các sinh viên này đã chiếm được điểm thi Toán rất khá nhưng phần Anh văn thì không lấy gì “sáng sủa” cho lắm.
Nhờ có sự tích cực giúp đỡ của phần lớn các giáo sư thực thụ không những của Phân khoa Kỹ Thuật mà các giáo sư Anh Văn của “School of English” cũng hết lòng giúp đỡ các sinh viên lớn tuổi này. Đại Học Cộng Đồng Centennial College đã mở thêm 2 môn Anh Văn nữa: English as a Second Language 1 (ESL1), English as a Second Language 2 (ESL 2) để giúp cho các sinh viên này (mature students) có căn bản về môn Anh Văn trước khi họ được ghi danh học môn English 1 (English Literature, Văn Chương Anh Ngữ) như các sinh viên Canadian khác.
Nhờ vậy mà số sinh viên không những của Phân khoa Kỹ Thuật càng ngày càng đông hơn mà số sinh viên gia nhập các Phân khoa khác cũng được tăng thêm. Và đó cũng là lý do mà toàn thể nhà trường đã không bị “thiếu funding” mà hậu quả sẽ rất là tai hại: một số các chương trình học nghề (academic programs) có thể bị đóng cửa để rồi đưa đến cái vụ “layoff” nhân viên, nhất là các giáo sư ít thâm niên nhất. Ngoài ra, cũng nhờ có ESL1 và ESL 2 mà các Trường Cao Đẳng đã đào tạo được khá nhiều các chuyên viên gốc người di dân và bản xứ luôn. Rất hữu hiệu cho sinh viên di dân tuổi đã cao (immigrant students và sinh viên bản xứ không có bằng Trung Học) tham dự 24 Đại Học Cộng Đồng của toàn tỉnh bang Ontario mà không phải học lại Trung Học ở tỉnh bang Ontario.
Trở về thập niên 1980, trong khi 60,000 người Việt Nam vượt biên, vượt biển đã được Canada đón nhận, lúc này nền kinh tế của Canada cũng không được “sáng giá” cho lắm. Hai mươi bốn Đại học Cộng Đồng (community Colleges) của toàn tỉnh bang Ontario bị thiếu hụt ngân sách. Mỗi một College phải tìm đủ mọi cách để cắt giảm phần chi tiêu: dạy ít giờ hơn trong mỗi một môn học (bằng cách giảm phần “course content” của từng môn học để số giờ giảng huấn được cắt giảm, giáo sư thực thụ (permanent professors) nào mà về hưu sớm hay bị học trò ca thán mà bị “layoff”, College sẽ không thuê giáo sư thay thế; College chỉ thuê các “Part – time professors” mà thôi (thuê theo từng học kỳ để nhà trường khỏi phải trả cho chính phủ phần “unemployment insurances” cho đỡ “hao” phần chi tiêu. Trong khi đó, các vị “admin staff” như “Dean”, SuperChair (phụ tá Khoa trưởng) phải “gánh vác” rất nhiều thứ khác và rất dễ bị nhà trường sa thải!
Có thể nói rằng các trường Cao Đẳng của tỉnh bang Ontario đã thay đổi rất nhiều trong những giai đoạn khác nhau: thập niên 1970 thừa thải tiền bạc, các vị Khoa trưởng (Dean), Chairs (phụ tá khoa trưởng), các giáo Sư toàn phần (Full time faculty), các nhân viên văn phòng đã được hưởng 10 năm lý tưởng trong ngành nghề. Giáo Út chúng tôi đã có được nhiều cơ hội để vừa học hỏi, vừa tiến thân và nhất là có cơ hội xung phong phục vụ Cộng Đồng Việt Nam cũng như Cộng Đồng Canada.
Sang đến thập niên 1980, đây là lúc mà Cộng Đồng Việt Nam mình “tăng dân số” nhiều nhất. Khoa trưởng MK, các giáo sư Trưởng Phòng và Giáo Út không những bận rộn với vụ “Restructuring/Downsizing/Recruiting” mà còn phải sáng tạo ra nhiều chương trình mới “hấp dẫn” hơn (new & practical programs) để những mong có thêm nhiều sinh viên năm thứ nhất (freshman) hơn. Gần cuối thập niên 1980, Khoa trưởng MK đã phải “đổi ngành”, một Khoa trưởng khác lên thay nhưng vẫn “nâng đỡ” Giáo Út trong phần “recruitment of mature students” như trong thời kỳ của bà MK.
Cũng bắt đầu từ năm 1985, Giáo Út đã được Centennial College mời gia nhập “Ủy Ban Tái Xét Ngành Công Chánh của Centennial College” thể theo lời đề nghị của Bộ Đại Học và Cao Đẳng (Ministry of Universities and Colleges) của tỉnh bang Ontario bổ nhiệm trong chức vụ “Advisory Board Members” (Ban Cố vấn về kỹ thuật). Nhờ vậy mà chúng tôi quen được với ông “Commissioner of Public Works of the City of Scarborough” (Công chức cao cấp nhất của Hội Đồng Thành Phố Scarborough) và một số các nhân viên cao cấp trong ngành Công Chánh của Chính Phủ cũng như các hãng tư. Từ đó, Giáo Sư PD đã có dịp gặp gỡ và làm việc chung với vài nghị viên của TP Scarborough. Điểm son của trường Công Chánh của Centennial College: chúng tôi đã được Thành Phố Scarborough chấp nhận cho sinh viên ngành Công Chánh đi tập sự trong những “Co-op terms” (trong những học kỳ đó, sinh viên của chúng tôi chỉ đi tập sự mà thôi). May mắn thay: TP Scarborough cũng đã thuê thêm một số sinh viên ngành Công Chánh của chúng tôi sau khi họ đã ra trường.
Rồi “chuyện lớn” xẩy ra: Năm 1989, một năm sau khi thân phụ chúng tôi qua đời, trong lúc đầy “bão táp” xẩy ra, Giáo Út được Ban Giảng Huấn của College “cho lên chức” trở thành “Giáo Sư Trưởng Phòng”: vẫn phải dạy như các Giáo Sư khác tuy ít giờ hơn nhưng lại còn phải “đèo bòng” rất nhiều các trách nhiệm hành chánh khác nữa.
Khoa Trưởng mới và ông Phụ Tá Khoa Trưởng (“Super Chair”) mới đã trao cho Giáo Út một… “Mission Impossible”: “You” có trách nhiệm phải viết ra một chương trình học mới (new program) với hy vọng là chương trình này sẽ thu nhận được nhiều sinh viên năm Thứ Nhất thì phân khoa mới có thể tránh được việc sa thải giáo sư và nhân viên.
Thập niên 1970, Giáo Út có cơ hội trông coi mấy phòng thí nghiệm: mua dụng cụ, kiến tạo (design) các phòng thí nghiệm, dậy phần thực tập trong các phòng thí nghiệm, viết các văn kiện về dạy học cũng như sửa chữa phòng ốc…
Đây là thập niên “vào đời dậy học”.
Thập niên 1980, Giáo Út “lang thang” đi kiếm ăn tại “làng Toán”, gia nhập Ủy Ban Duyệt Xét Ngành Công Chánh, kèm theo nhiệm vụ “partnership” với thành phố Scarborough.
Cuối thập niên 1980, “nước thủy triều dâng cao”: “được lên chức bất đắc dĩ” và phải phối hợp 3 ngành:
– Công Chánh (Prof. Phan D, Civil Technology)
– Hóa Học (Prof. Graham S, Chemistry)
– Sinh Vật Học (Prof. Dan M, Biology and Law)
để viết ra văn kiện về “Environmental Protection Technology”, dưới sự yểm trợ mau mắn của “Super Chair” Peter H, Admin. Bốn người chúng tôi phải làm việc dòng dã bắt đầu vào năm 1989 và hoàn tất năm 1991.
Giáo Già đã có nhiều kinh nghiệm đi dậy và đã đóng góp khá nhiều cho Centennial College, bây giờ trong đời về hưu, mình cần làm một cái gì cho Cộng Đông VIệt Nam nhà mình chứ, Giáo Già tự nhủ.
Với những kinh nghiệm khổ cực này, năm 2013, chúng tôi bèn nẩy ra ý định viết thư xin Thành Phố Mississauga cho phép Cộng Đồng Người Việt Tự Do xây Tượng Đài Thuyền Nhân trong một miếng đất tại Mississauga.
Chúng tôi đã biết trước sẽ có rất nhiều khó khăn nhưng với những kinh nghiệm hồi còn đi dậy, Giáo Út nay đã thành Giáo Già sẽ “lâm trận” một chuyến cuối cùng: cùng với Cộng Đồng thành lập “Hội Tưởng Niệm Thuyền Nhân Việt Nam”, lập Hội Đồng Quản Trị, tổ chức các đợt quyên tiền, kiến tạo (design), xây cất (construction)…
Cộng Đồng Việt Nam chúng ta cũng đã đóng góp ít nhiều trong ngành Giáo dục cấp Trung Học, Cao Đẳng, Đại Học tại Canada để đào tạo các chuyên viên sáng giá gốc Việt Nam trong nhiều ngành nghề khác nhau không những ở Canada mà còn ở các nước khác nữa. Cộng đồng Việt Nam chúng ta đã lớn mạnh và đây là lúc chúng ta tri ơn đất nước và người dân Canada và để nhắc nhở con cháu chúng ta trong tinh thần “uống nước nhớ nguồn” và “ăn quả nhớ kẻ trồng cây”!
Đầu tháng 5 năm 2013, bẩy người bạn chúng tôi (3 người đã về hưu, 4 người còn đang đi làm) rủ nhau lên High Park xem hoa anh đào nở. Hôm đó, nắng ấm như chưa bao giờ có được như vậy. Cả buổi sáng hôm đó, người viết lăng xăng đi chụp hình. Mỏi cả cái thân già. Ba vị hưu trí già ngồi nói chuyện với nhau về cuộc đời hưu trí trong cái “xứ lạnh tình nồng”. Xế chiều hai cặp “còn trẻ/còn khỏe để còn mà đi cầy” đã tan sở sớm để đến gặp chúng tôi. Cả một buổi chiều đầy tiếng cười, tiếng nói và khoe nhau những bức hình hoa anh đào đang nở rộ tại High Park,Toronto, Canada.
Sau đó chúng tôi rủ nhau đi ăn phở. Ra về ai nấy đều mong có những ngày nắng xuân ấm cúng và vui vẻ như vậy trong tương lai.
Trong hiệu phở người viết còn gặp lại hai người bạn sau 20 năm xa cách. Ý tưởng xin miếng đất để xây dựng Tượng Đài Thuyền Nhân đã bắt đầu từ “cái buổi chiều hôm đó, hôm gì”.
Nghĩ tới Tượng Đài Thuyền Nhân Việt Nam, chúng tôi cảm thấy rộn lên một niềm vui: thế hệ Thuyền Nhân đầu tiên đã có mặt tại Canada, tại các nơi khác trên thế giới trong những năm tháng khó khăn nhất. Rồi đây, Tượng Đài sẽ là một biểu tượng đẹp đẽ, đầy nghị lực đang vươn lên để cho những thế hệ gốc Việt Nam mai hậu noi theo.
Một hôm mùa thu năm 2014, Bích Nga và tôi lái xe ra “Jack Darling Memorial Park” xem phong cảnh. Hôm đó, trời có mây đen đang che phủ mặt hồ Ontario (Lake Ontario). Nhìn mây bay, lá thu đang rớt rụng, người viết lấy ngay máy hình ra thu video clips và chụp ảnh. Không quên nhờ bà vợ đứng “xa xa” làm người mẫu để cho hình và video clips có chút thi vị.
Sau khi ý định xây tượng đài Tưởng Niệm Thuyền Nhân đã được một số bạn bè ủng hộ, người viết đã làm Video và đưa lên youtube dưới đây:
Giáo Già có cái thú năm dài trên cái sofa những đêm khuya thanh vắng để thả hồn vào phía “bên trong” và tự đặt nhiều câu hỏi trong đầu về mình phải viết những gì trong cái văn kiện xin đất đó:
– Để làm gì?
– Sẽ có những ai trong cái project này?
– Sẽ tốn bao nhiêu tiền và làm sao mà có được sự hỗ trợ từ cộng đồng trong cái project này?
– Sẽ tốn mất bao nhiêu thì giờ để xây xong?
– Sẽ phải làm những gì để có nhân lực, nhất là phần nhân lực chuyên môn như Kiến Trúc Sư, Kỹ Sư, Điêu Khắc Gia, thợ đứng ra xây cất?
Cũng đã tự đặt ra những câu hỏi cho chính mình: Làm sao quen được các nhân vật trong Hội Đồng Thành Phố như Thị Trưởng, làm sao làm quen được Nghị viên, Commissioner (Public Works, Parks-Recreations, Cultures)…, các Directors và Managers của Thành Phố?
Phần đối đáp với các nhân vật này thì người viết thấy tạm yên vì trong thập niên 1980, trường Công Chánh của Centennial College chúng tôi đã có quan hệ mật thiết với City of Scarborough qua chương trình Co-op của sinh viên Công Chánh (sinh viên của trường được gửi đi thực tập trong Co-op terms) tại Hội Đồng Thành Phố Scarborough. Ngoài ra một số sinh viên ngành Công Chánh của Centennial College đã có công ăn việc làm với City of Scarborough và các City khác. Giáo Út (hồi đó) “còn trẻ, còn khỏe” cũng đã từng gửi sinh viên đến các Hội Đồng Thành Phố như City of Scarborough, City of Toronto, City of North York, City of East Work để xin tài liệu mà sinh viên phải nộp bài cho GS PD cho các đề tài liên quan đến các tổ chức Hội Đồng Thành Phố của môn “Công Chánh Đại Cương” (Introduction of Civil Engineering Technology).
– Sẽ phải đối phó với các nhân viên cao cấp của City of Mississauga như thế nào trong những buổi họp ban đầu. Tuy rằng Giáo Già đã có nhiều kinh nghiệm về “Public Speaking” trong thập niên 1980 qua những nhiệm vụ sau đây:
-Viết văn kiện cho chương trình mới cùng 2 Giáo sư trưởng phòng Hóa Học và Sinh Vật Học về “Bảo Vệ Môi Sinh”. Sau đó bộ 3 chúng tôi phải đứng ra điều trần trước “Academic Council of Centennial College” (Hội Đồng Tối Cao về chương trình giảng dậy toàn trường) gồm có rất nhiều các Giáo Sư Trưởng Phòng, các phụ tá Khoa Trưởng và các Khoa Trưởng của 89 chương trình học (programs) của Centennial College.
– Trong đầu thập niên 90, trong chức vụ Phó Chủ Tịch Ngoại Vụ, sau đó Chủ Tịch của Hội Phụ Huynh Học Sinh Toronto, người viết đã tham dự nhiều buổi họp liên quan đến “chống kỳ thị chủng tộc trong các sách Giáo Khoa” của Thành Phố Toronto, chúng tôi đã có dịp ngồi họp với các “Trustees” (do dân bầu ra để đại diện cho học sinh và phụ huynh của TP Toronto trên phương diện Giáo Dục), một số giáo chức, rất nhiều hiệu trưởng (principals), các đốc học (superintendents), các đại diện sắc dân da màu… Đã có dịp tham dự nhiều buổi họp rất “hot” (to tiếng và đầy căng thẳng…) Đã học được “kinh nghiệm chiến trường”: – mình hòa nhã với người thì người sẽ hòa nhã với mình, – văn viết và văn nói nên ngắn gọn và trong sáng để dễ gây thiện cảm với người “đối tác”.
Sau kỳ họp đầu tiên với nhóm đại diện của Thành Phố Niagara Falls, cá nhân tôi đã rút tỉa được những kinh nghiệm sau đây:
Muốn có được kết quả tốt mình cần phải:
– Có một số hội đoàn ủng hộ việc xây TĐTN.
– Có thêm nhiều thành viên của Ủy Ban Xin Đất với nhiều kinh nghiệm sinh hoạt cộng đồng (Việt Nam và Canada) vô vụ lợi.
– Có được 1, 2 nghị viên sẵn lòng giúp đỡ Ủy Ban để kết nối với các nghị viên khác và nhất là người Thị Trưởng.
– Có khái niệm là Ủy Ban sẽ gặp gỡ những ai trong Hội Đồng Thành Phố
– Có đủ nhân sự với nhiều kinh nghiệm khác nhau để cùng ngồi viết văn kiện, cùng hoạch định chương trình quyên tiền để xây cất, tuyển chọn mẫu Tượng Đài, tuyển lựa Ban xây cất…
Kính mời quý vị vào đọc để Quý Vị có khái niệm về “những bước đầu khó khăn của chúng tôi”:
Khi chúng tôi bắt đầu viết những giòng chữ này vào tháng 5, 2020, dịch COVID-19 đã hoành hành trên thế giới hơn một tháng rồi. Người viết tuy bắt đầu cảm thấy ngán ngẩm với cái cảnh phải sống cách ly rồi nhưng đây lại là cơ hội tốt để ngồi viết loạt bài về quá trình xây cất TƯỢNG ĐÀI TƯỞNG NIỆM THUYỀN NHÂN VIỆT NAM tại thành phố Mississauga.
Như quý vị đã biết, Cộng Đồng Canada gốc Việt vùng Đại Đô Thị Toronto đã phải trải qua rất nhiều các giai đoạn khác nhau như: xin đất để xây Tượng Đài, thành lập một hội đoàn để có chính danh đứng ra xây cất Tượng Đài, tổ chức các buổi gây quỹ, kiến tạo (design) và xây cất Tượng Đài…
Công việc rất nhiều và gặp khó khăn cũng chẳng ít. Người viết xin trình bầy mọi sự việc dựa theo thuyết “Nhân” và ”Duyên” trong đạo Phật qua lối nhìn dưới đây: từ cái nhân sang đến cái duyên. Nhân, Duyên của vài người được kết hợp lại với nhân duyên của rất nhiều người, của cả một cộng đồng luôn.
MỘT: NHÂN
Người viết sinh quán tại làng Hương Mạc, phủ Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh năm 1942. Thân phụ (cụ Đàm Duy Tạo) và thân mẫu (cụ Nguyễn Thị Sáu) chúng tôi sống bằng nghề làm ruộng tại Bắc Ninh và dậy học tại Phúc Yên. Sau khi quân đội Nhật đầu hàng vào năm 1945, quân đội viễn chinh của Pháp trở lại Việt Nam gây ra chiến tranh Việt – Pháp. Hồi đó gia đình chúng tôi sống ung dung, hạnh phúc. Thân phụ chúng tôi có rất nhiều sách chữ Nho, chữ Nôm, tiếng Việt, tiếng Pháp… Cụ thôi dậy học tại Phúc Yên trong thời kỳ quân đội Nhật đánh bại quân đội Pháp. Hai cụ sống bằng nghề làm ruộng.
Để tránh nạn “tây quây” (quân đội Pháp vào làng), thân phụ chúng tôi đã phải dẫn đàn con thơ chạy loạn lên miền Thượng Du Bắc Việt sau năm 1949 (sau khi em út chúng tôi ra đời vào năm 1948). Lúc đó, thân mẫu chúng tôi bó buộc phải ở lại Bắc Ninh vì mới có con nhỏ. Vả lại, cụ còn phải ở lại để trông nom nhà cửa và công việc đồng áng.
Phần đời này của gia đình chúng tôi đã được ghi lại trong bài thơ dưới đây:
Nhận thấy “chạy loạn” cũng chẳng đi đến đâu mà gia đình cũng chẳng còn được đoàn tụ, thân phụ chúng tôi quyết định mang anh chị em chúng tôi về lại làng quê tại Bắc Ninh. Trong khi đó Việt Minh Cộng Sản (VMCS) bắt dân làng ở nhà quê phải “tiêu thổ kháng chiến” bỏ làng mà đi chạy loạn. Cụ đã biết được phần xảo trá, tàn ác của Việt Minh và cụ không hề nghe theo lời dụ dỗ, và đe dọa của “Vẹm” (Việt Minh Cộng Sản).
Tuổi thơ của anh chị em chúng tôi không có được phần yên ổn nào hết. Tuy rằng chúng tôi không hề bị đói ăn, ngay trong thời kỳ lụt năm Ất Dậu 1945, vì thân phụ chúng tôi đã biết cách chứa thóc gạo trong nhà mà quân đội Nhật không hề biết tới.
Cụ cũng đã biết có ngày Việt Minh Cộng Sản sẽ đến tịch thu thóc gạo của gia đình chúng tôi. Vì vậy việc chứa thóc gạo vẫn được tiếp tục giữ kín trong cái “Nhà Dương” đã được xây cất rất kiên cố và kín đáo trước thời kỳ “Nhật đổ bộ Đông Dương”.
Vựa chứa thóc này gồm có hai phần: phần trên là để chứa thóc, phần dưới là nơi trú ẩn của gia đình chúng tôi trong lúc đồng minh ném bom quân đội Nhật.
Lối vào nhà Dương được xây cất rất kín đáo mà chỉ có gia đình chúng tôi mới biết mà thôi. Hồi còn rất nhỏ (2, 3 tuổi), anh Pháp và tôi đã được 2 cụ cho vào hầm trú ẩn để tránh bom đạn của đồng minh và Nhật Bản. Mỗi lần như vậy, mỗi đứa được mẹ cho một quả cam sành có vỏ còn xanh cho nên hai đứa vui vẻ chơi với nhau mà quên cái vụ đang bị dội bom.
Trước khi em trai út chúng tôi ra đời vào năm 1948, VMCS thường hay gửi cán bộ đến gạ gẫm rồi đe dọa thân phụ chúng tôi vì cụ không ủng hộ “Vẹm” và ông Hồ Chí Minh.
Dân làng muốn vào nhà chúng tôi phải đi theo một cái ngõ rộng chừng 3 mét. Đi vào dọc theo cái ngõ này, sẽ thấy: phía bên phải là nhà bác Cả (bác Đàm Duy Viễn, anh cả của thân phụ chúng tôi), sau đó, phía bên trái là nhà bác Giáo Sáu (bác là anh em con chú, con bác với thân phụ chúng tôi. Bác cũng là một nhà giáo như thân phụ chúng tôi. “Vẹm” không ưa cả hai nhà giáo này vì nhà giáo thừa biết cái gian manh, xảo trá của VMCS). Đi vào cuối cái ngõ: bên trái là nhà bác Hai (Đàm Duy Quỳ, thân phụ của cố Đại tá Cảnh sát Đàm Trung Mộc đã chết trong tù cải tạo), bên phải là cổng vào nhà chúng tôi (có cánh cửa bằng gỗ lim rất chắc với bức tường bên trên có các mảnh chai) được xây cất kỹ càng để tránh việc kẻ trộm và giặc cướp vào nhà ban đêm.
Vì thân phụ chúng tôi bất đồng ý kiến với VMCS, cán bộ Cồng Sản Việt Minh “quản thúc tại gia” gia đình chúng tôi bằng cách cho người chôn mìn trong ngõ gần cỗng vào nhà chúng tôi.
Ở đầu ngõ họ không chôn mìn (trước mặt nhà cụ đồ Dượng và nhà Bác Cả, hai nhà này đối diên nhau). Họ chỉ chôn mìn bắt đầu từ nhà Bác Giáo Sáu cho đến nhà Bác Hai và nhà cụ Giáo Tạo mà thôi.
Năm 1949, môt hôm làng Me (làng Hương Mặc) bị “Tây quây”. Một lính Tây dẫm trúng mìn, nổ ngay gần cửa vào cổng chính tại nhà chúng tôi. Toán lính Tây bắt tất cả mọi người trong gia đình (bố mẹ và 5 anh chị em chúng tôi) đứng ra xếp hàng và sẳn sàng “phơ” (feu: nổ súng) ngay lập tức. Thân phụ chúng tôi nói tiếng Pháp và giải thích cho họ biết rằng gia đình chúng tôi không phải là VMCS mà chỉ là nạn nhân của “Vẹm” mà thôi.
VMCS muốn người Pháp giết hết gia đình chúng tôi thay cho VMCS. Nếu gia đình chúng tôi là VMCS thì dại gì mà lại tự ý chôn mìn ngay trước cửa nhà làm gì. Quân lính “Tây” bèn trói tay ông Cụ và bắt đi làm tù binh. Lúc đó tôi mới 7 tuổi và đã mất đi luôn cái hồn nhiên của tuổi thơ từ đó.
[[ Để tránh vụ dẫm phải mình của “Vẹm”, muốn ra khỏi ngõ, gia đình chúng tôi có thể đi sang nhà Bác Cả qua cái cửa ở giữa bức tường ngăn chia 2 nhà mà không cần đi qua cái ngõ. May thay, nhà Bác Cả lại ở ngay đầu ngõ cho nên gia đình chúng tôi tránh được vụ dẫm phải mìn để đi ra đường chính trong làng. Cửa hậu của căn nhà chúng tôi chỉ để ra ao sau vườn và không đi ra đường trong làng được.]]
Năm 1950, thân phụ chúng tôi được thực dân Pháp cho thả tù và được trở lại ngành dạy học tại Phúc Yên. Rồi anh Pháp và tôi được Cụ mang lên Phúc yên để bắt đầu thực sự đi học khi chúng tôi lên 9, 8 tuổi.
Năm 1952, thân mẫu chúng tôi bắt buộc phải rời khỏi làng quê tại Bắc Ninh để ra Hà Nội mà đoàn tụ với gia đình vì hồi đó VMCS đang bắt đầu vụ đấu tố “địa chủ, cường hào” tại làng quê tại Bắc Ninh. Bà cụ để lại tất cả cái cơ ngơi, ruộng vườn đã được gây dựng trong nhiều năm trước đó.
Bao nhiêu vốn liếng dành dụm hai cụ mua được một căn nhà mới xây tại phố Kim Liên, Hà Nội.
Thời kỳ này là thời kỳ hạnh phúc nhất của gia đình chúng tôi vì được sống đoàn tụ mà không bị cán bộ Việt Minh Cộng Sản theo dõi và dọa nạt.
Thế rồi “ngày vui qua mau”. Sau khi Hiệp Định Genève được ký kết vào năm 1954, vì tiếc của, lúc đầu thân mẫu chúng tôi quyết định ở lại Hà Nộị cùng với Phán và Thang (hai đứa con trai nhỏ nhất trong gia đình) những mong giữ được nhà cửa, ruộng vườn tại Hà Nội và Bắc Ninh! Thân phụ chúng tôi quyết chí di cư vào Nam vì không tài nào có thể “sống chung” với Cộng Sản được. Cuối cùng thì “phe ở lại” cũng phải “chàng đi, thiếp cũng một lòng đi theo” vào Nam trong chuyến bay cuối cùng rời Hà Nội vào Saigon. Vì không có ý định vào Nam cho nên thân mẫu chúng tôi không bán nhà và đồ đạc tại “chợ trời” như những gia đình di cư khác. Cuối cùng thì, hai cụ phải khóa trái cửa lại mà vào Nam gần như với hai bàn tay trắng.
Tôi chỉ còn nhớ khi xe đi qua Hồ Gươm lúc 5 giờ sáng, thấy gợn buồn khi chỉ nhìn thấy sương mù che mất Tháp Rùa. Nhưng lúc đó tôi là một cậu bé 12 tuổi lại thấy náo nức để lên máy bay lần đầu tiên vào năm 1954!
Vào đến Saigon, một người cháu họ ra phi trường Tân Sơn Nhất đón gia đình chúng tôi. Ngồi trong xe, nghe cô cháu nói tiếng Nam với ông tài xể Taxi, tôi chẳng hiểu gì hết và cảm thấy lo lắng về vấn đề “sinh ngữ” trong Nam! Gia đình chúng tôi được tạm trú với bà con tại Thị Nghè trong một thời gian ngắn.
Thân phụ chúng tôi được đi dạy lại tại trường Tiểu học Phú Nhuận ở Saigon nhưng năm 1956 thì phải về hưu. Hai cụ mua được một căn nhà rất cũ ở trong một cái hẻm tại đường Võ Duy Nguy khác hẳn với căn nhà khang trang của hai cụ ở Hanoi.
Thân mẫu của chúng tôi càng ngày càng lo buồn vì vấn đề sinh kế trong Nam. Vài tháng sau, cụ bắt đầu mắc bệnh trầm cảm. Suốt ngày chỉ thấy cụ ngồi đan bít tất cho con nít mới sinh. Đan để quên đi nỗi buồn xa quê quán, quên đi nỗi lo âu “làm sao nhà mình có đủ tiền để mà nuôi cho 3 đứa chúng mày đi học vì bố mày sắp sửa về hưu”!
Lúc đó anh Đàm Trung Pháp và tôi đang học lớp Đệ Lục, Đệ Thất cỡ tuổi 13, 12. Tuổi chẳng biết làm gì ra tiền để mà giúp đỡ cho mẹ, cho cha. Hai đứa chỉ biết tự hứa với nhau cố mà học để cho cha mẹ yên tâm. Cũng may là chúng tôi học khá.
Thế rồi “định mệnh đã an bầy”: thân mẫu chúng tôi qua đời đúng vào ngày Rằm Trung Thu năm 1955. “Đôi bạn” (chúng tôi vừa là anh em vừa lại là bạn chơi với nhau từ thuở mới lọt lòng) vào thăm mẹ trong bệnh viên Hồng Bàng vào buổi chiều Trung Thu năm 1955. Cho tới bây giờ, ở tuổi 78, 79 hai anh em chúng tôi vẫn không thể quên được hình ảnh thi hài gầy nhom của mẹ nằm co quắp trong cái nhà xác nghèo nàn và thiếu phương tiện này được. Đây là một vết sẹo tinh thần đã vĩnh viễn khắc sâu trong tâm hồn chúng tôi. Cũng may mà “hai anh em có nhau để dựa nhau mà đi” trong những năm Trung Học tại Sài Gòn. Chỉ có còn biết học, học cho thật giỏi để báo hiếu cho cha, cho mẹ mà thôi.
Xin lắng nghe bài thơ sau đây:
Nén Hương Cho Mẹ
HAI: DUYÊN KHỞI
Ở tuổi 18, tôi đã may mắn được học bổng Colombo Plan sang Úc để học ngành Kỹ Sư Công Chánh.“Tổ ấm” tại Saigon nay chỉ còn có thân phụ chúng tôi và chú em út còn đang học trung học. Lúc đó, anh Pháp đang ở bên Mỹ du học, anh Thao (anh lớn của chúng tôi) đang đi làm xa nhà. Chị lớn và anh cả của chúng tôi đã lập gia đình.
Nội tâm tôi rối bời: thương cha già, em út quạnh hiu ở Việt Nam nhưng cá nhân tôi phải tự vươn lên. Ngoài phần sống xa nhà, bọn sinh viên chúng tôi còn phải học thêm rất nhiều thứ khác: sinh ngữ, cách đối đầu với những khác biệt giữa hai nền văn hóa Âu Mỹ và Việt Nam, đối đầu với nền giáo dục xa lạ, đối đầu với những hình ảnh thảm khốc qua TV trong cuộc chiến của Miền Nam với quân đội CSVN đang xâm chiếm lãnh thổ…
Cá nhân người viết đã phải cố gắng học hỏi rất nhiều nhất là phải biết cách đối phó với những cảm nhận chua xót “một mình mình biết, một mình mình hay”.
Sau khi đã ra trường và đi dạy tại Canada, người viết cảm thấy tự tin và quyết định sẽ không bao giời bỏ cuộc với những thứ gì mà chính tôi phải làm và sẽ làm.
Đã rất hăng say khi đi làm trong nghành Kỹ sư với chính phủ Úc trong việc kiến tạo các đập nước được xây cất trong nội địa Úc ngay sau khi ra trường. Tinh thần “Kiến Tạo” (Design) này đã là cái kim chỉ nam cho người viết trong nghề nghiệp cũng như khi đi làm việc thiện nguyện trong những năm sau này tại Canada.
Sau khi đã dạy học được 3 năm, cuối năm 1973, Giáo Út là giáo sư nhỏ con nhất, ít kinh nghiệm nghề nghiệp nhất và trẻ nhất trong ngành Công Chánh (Civil Engineering Technology department) cho nên hay bị “lãnh búa” từ các “Giáo anh” / ”Giáo chị” để rồi “được” nhà trường giao cho trách nhiệm mở thêm phòng thí nghiệm về Nhựa Đường (Asphalts and Asphalt Concretes) dựa theo tiêu chuẩn của “Soils Lab” (phòng thí nghiệm thử đất) và “Concrete Lab” ( phòng thí nghiệm thứ Xi Măng và Bê Tông) mà ngành Công Chánh của Centennial College đã được các công, tư sở để ý đến.
Nhiệm vụ của Giáo Út là đi tìm hiểu và mua các dụng cụ, máy móc dùng trong phòng thí nghiệm để rồi phải viết ra phần “lecture notes” (giáo án) và “laboratory procedures” (tài liệu về cách thực tập trong phòng thí nghiệm). Giáo Út đã có ít nhiều kinh nghiệm về môn “Soils Mechanics” (Cơ học đất đá) và “Cements and Concretes” (Xi măng và bê tông) tại Úc cũng như tại Canada nhưng phần Asphalts & Aphalt Concretes thì hoàn toàn mới. May mắn thay, môn mới này đã được viết xong và Trường Cao Đẳng Centennial College cho phép ngành Công Chánh (Civil Engineering Technology program) bắt đầu “cho ra lò” để giúp College thu nhận được nhiều sinh viên hơn.
Đầu năm 1975, tình hình Việt Nam mỗi ngày một căng thẳng. Trong lúc Giáo Út nhà ta đang dậy môn mới Asphalts and Asphalt Concretes (Nhựa Đường), giáo trẻ nhà tôi lại còn phải “đèo bòng” thêm việc kiến tạo lại hết tấ cả những phòng thí nghiệm và các lớp học mới cho ngành Công Chánh vì trong mùa hè năm 1977 phân khoa kỹ thuật (School of Engineering Technology) của chúng tôi sẽ được dọn sang một chi nhánh (campus) mới toanh với phòng ốc khang trang, dụng cụ tân tiến hơn.
Sang đến thập niên 1980, sau khi Canada đã chấp thuận nhận 60,000 người Việt Tị Nạn Cộng Sản, tôi đã được nghe rất nhiều câu chuyện đau thương của đồng bào Việt Nam trên đường vượt biên, vượt biển… Người viết đã là một chứng nhân tại Toronto trong những năm đen tối nhất của lịch sử Việt Nam.
Tôi tự nhủ: mình cần phải làm một cái gì đó để ghi lại cho đời sau biết rõ hơn về lịch sử Việt Nam ngay tại Canada sau ngày 30/04/1975 dưới con mắt của một người Việt lưu vong.
Tuy phải “đèo bòng” thêm nhiều thứ khác trong cuộc đời nhưng Giáo Út lại cảm thấy vui hơn vì bản thân tôi đã chấp nhận “số mạng của chính mình” và đã tự hứa là sẽ không bao giờ bỏ cuộc!
Tôi đã cảm nhận có thú vui trong nghề đi dạy và đã thấy mình may mắn tìm được một niềm vui êm đềm: có đủ điều kiện thực tế để giúp đỡ cha già, nhất là chú em út ở bên nhà.
Chú Út đang học Y Khoa và sẽ ra trường vào ngày 30 tháng 6 năm 1975. Giấc mơ Y Khoa ngày xưa tại Saigon của Giáo Già nay đã được chú em út thực hiện tại Việt Nam, rồi Canada sau khi thân phụ chúng tôi và chú Út đã đến định cư tại Canada vào tháng 7, năm 1975.
[[ Ngày 30/04/1975, chú Út mang cha già đã 80 tuổi lên máy bay rời Saigon để bay qua Guam tị nạn Cộng Sản Việt Nam lần thứ hai: “Ra đi không mang valise!” và chưa được cấp mảnh bằng Bác Sĩ Y Khoa vào ngày 30/06/1975 tại Saigon như đã dự định! ]]
Yếu tố Nhân (causes) và yếu tố Duyên (insights) của đạo Phật là 2 yếu tố mạnh mẽ nhất và đã trở thành nguyên do chính để giúp cho Giáo Già (Giáo Sư Công Chánh đã về hưu từ năm 2002) thực hiện giấc mơ xây dựng Tượng Đài Thuyền Nhân Việt Nam cùng với Cộng Đồng người Việt tự do và rất nhiều các anh chị em trong Hội Đồng Quản Trị của Hội Tưởng Niệm Thuyền Nhân, cũng như các thiện nguyện viên và các quý vị hảo tâm đã đóng góp công sức và hiện kim để hoàn tất công trình này.
Còn nhiều thứ để kể lắm….
Trong những chương sắp tới, chúng tôi sẽ lần lượt viết thêm về những thứ đã phải làm trong công việc xây dựng Tượng Đài Thuyền Nhân tại Mississauga
Xin quý vị tiếp tục theo dõi các chương nối tiếp của thiên phóng sự này.
Cụ Đàm Duy Tạo sinh năm Bính Thân (1896) tại làng Hương Mặc, phủ Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Cụ mất năm Mậu Thìn (1988) tại thành phố Montréal, Gia Nã Đại, hưởng thọ 92 tuổi.
Cụ có thi hương khoa Nhâm Tý (1912), nhưng ngay sau khi các kỳ thi chữ nho bị bãi bỏ, cụ theo học chữ Pháp một thời gian và trở thành một nhà giáo tiểu học vào khoảng năm 1920. Tuy dạy học bằng chữ quốc ngữ và chữ Pháp, cụ vẫn suốt đời tự trau giồi chữ Hán và chữ Nôm và sống trong phong cách của một nhà nho.
Từ 1920 đến suốt thế chiến thứ hai, cụ dạy học ở Phúc Yên. Sau năm 1945, vì tình hình chính trị bất an, cụ xin tạm ngưng dạy học để trở về Bắc Ninh trông nom ruộng vườn, cho đến tận năm 1950 khi cụ được chính phủ quốc gia tái tuyển để tiếp tục dạy học tại Phúc Yên (1950-1952) rồi Hà Nội (1952-1954). Cùng gia đình di cư vào Sài Gòn sau hiệp định Genève, cụ tiếp tục dạy học đến năm 1957 thì về hưu. Sau đó cụ được khế ước dạy Hán văn tại Trung Học Gia Long và dịch sách chữ Hán sang tiếng Việt cho Trung Tâm Học Liệu thuộc Bộ Giáo Dục. Trong thời gian về hưu, ngoài ba cuốn sách Kiến Văn Tiểu Lục (Lê Quý Đôn), Kiến Văn Tiểu Lục [Tập Nhì] (Lê Quý Đôn), và Kiến Văn Lục (Võ Nguyên Hanh) mà cụ dịch sang tiếng Việt và được Bộ Giáo Dục lần lượt xuất bản năm 1964, 1965 và 1969, cụ còn dịch và hiệu khảo các cuốn Nam Thiên Trung Nghĩa Bảo Lục (Phạm Phi Kiến), Lê TriềuTiết Nghĩa Lục (khuyết danh tác giả), và Bắc Hành Tùng Ký(Lê Quýnh). Cụ cũng hoàn tất hai cuốn sách rất ưng ý của cụ là Hoa Văn Trích Dịch Tập(gồm thơ và văn từ Lý Bạch, Bạch Cư Dị, Đào Tiềm, Lương Khải Siêu, vân vân)và Việt Hán Cựu Văn Trích Dịch (gồm những thi phú chữ Hán của các bậc khoa bảng Việt Nam, đa số xuất thân từ tỉnh Bắc Ninh). Trong hai cuốn sau cùng này cụ đã dịch thơ chữ Hán sang thơ tiếng Việt qua một vài thể thơ khác nhau. Tiếc thay, các tác phẩm này chưa kịp xuất bản thì xảy ra quốc nạn 1975. Đó cũng là năm cụ di cư sang Gia Nã Đại để tỵ nạn cộng sản.
Trong những ngày đầu buồn tẻ tại Toronto và Montréal cụ mải mê đọc lại từng câu thơ trong cuốn Truyện Thúy Kiều (do hai cụ Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim hiệu khảo). Cuốn sách ấy chính cụ đã gửi làm quà cho một thứ nam Đàm Trung Phán của cụ lúc đó đang du học Úc Đai Lợi, nay được “tặng lại” cho cụ! Để giải sầu, cụ bỏ ra nhiều thì giờ để hoàn tất vào năm 1986 (lúc cụ 90 tuổi) một công trình văn học sâu sắc cuối đời, quá mức tưởng tượng của các con cháu cụ. Đó là cuốn di cảo 579 trang tựa đề KIM VÂN KIỀU ĐÍNH GIẢI của Hương Ngạn Đào Tử Đàm Duy Tạo. Lý do sự ra đời của di cảo này được cụ thổ lộ trong phần mở đầu cuốn sách: “Các bản Truyện Kiều ở nước Việt Nam ta bây giờ có nhiều chữ lệch lạc khác nhau, và nhiều chữ ý nghĩa mập mờ, khiến các nhà chú giải không nhất trí.” Phương pháp đính giải của cụ là so sánh các chữ, các câu khác nhau trong các bản Truyện Kiều qua những giải thích và dẫn giải rõ ràng và dễ hiểu trên căn bản chữ Hán, chữ Nôm cũng như các điển tích, phong dao, tục ngữ, để cải chính lại những sai lầm trong một số bản Truyện Kiều đã được lưu hành từ trước đến nay – hoàn toàn nhờ vào trí nhớ phi thường của một nhà nho đã trên 80 tuổi.
ĐÀM TRUNG PHÁP
MẤY LỜI PHI LỘ TRƯỚC KHI ĐÍNH CHÍNH VÀ CHÚ GIẢI TRUYỆN KIỀU
Truyện Kim Vân Kiều hay Đoạn Trường Tân Thanh là một tác phẩm văn chương rất quý, không những là của riêng nước Việt Nam ta, mà còn là của chung cả thế giới nữa. Người ngoại quốc đã cho Truyện Kiều là một quyển truyện hay vào bực nhất nhì trong kho văn chương hoàn cầu. Một nhà văn sĩ nước Pháp, ông René Crayssac, đã thán phục Truyện Kiều là hay tột bực về đủ phương diện: lời văn êm đẹp, ý tứ thâm thúy, tả tâm tình người nào đúng người ấy, tả việc nào, cảnh nào đều thật khéo thật rõ để người đọc như được mục kích, và ông đã chịu khó mất công ba năm trời chuyển ngữ quyển truyện quý nước Việt Nam này ra thể thơ Pháp văn thành một tập thơ dày vài trăm tờ. Ông nói ông cố dịch ra Pháp văn cho người nước Pháp được thưởng thức cái hay cái đẹp vô giá của văn chương Việt Nam. Hiện nay Truyện Kiều càng ngày càng được người ngoại quốc hoan nghinh, hết thảy các nước văn minh tân tiến đều đua nhau sưu tầm khảo cứu Truyện Kiều để dịch ra tiếng nước mình.
Giá trị quyển Truyện Kiều cao quý như vậy, nhưng tiếc thay các bản Truyện Kiều lưu hành ở nước Việt Nam ta bây giờ có nhiều chữ lệch lạc khác nhau, và nhiều chữ ý nghĩa mập mờ, khiến các nhà chú giải không nhất trí. Đó là một điều có thể làm giảm mất một đôi phần giá trị cao quý Truyện Kiều. Xét ra Truyện Kiều có những chỗ ý nghĩa mập mờ đó là vì các nhà chú giải không chịu suy nghĩ trước sau xa gần cho ra nghĩa thật xác đáng, chỉ giảng giải gượng ghịu cho xong lần. Còn về phần chữ hay câu ở các bản lệch lạc khác nhau vì các lẽ sau này:
(1) Vì mất các bản chính và các bản mới ấn hành lần đầu cũng không còn. Rồi đến cả các phường bản, thợ nhà in theo các bản in lần đầu mà khắc lại tuy có đôi chữ hoặc khắc sai nét, hoặc in nhòe nhoẹt, nhưng ta còn dấu vết để suy xét được chữ chính đáng, thì nay cũng lại đều hết cả. Hiện giờ chỉ còn những bản Kiều nôm do các nhà văn sĩ đã cậy mình tài giỏi, tự theo ý mình mà đổi bừa bãi những chữ in sai in nhòe nói trên. Nhưng các ông đã nhận lầm đổi bậy các chữ đó ra những chữ vu vơ vô nghĩa, rồi ông thì giải gượng cho xong lần, ông thì lại đổi luôn cả một vài chữ khác cho ăn nghĩa với những chữ đó. Thế là các ông đó đã phạm một lỗi lầm lớn là làm hỏng mất một câu nguyên văn rất hay thành một câu rất dở. Thí dụ như câu 247 tả Kim Trọng tương tư Kiều thâu đêm mất ngủ: “Sầu giong [𩢦] càng khắc [刻] càng chầy [迡]” nghĩa là: chàng không biết hãm mối sầu lại, nén nó xuống cho khuây đi để ngủ, lại cứ giong con ngựa sầu đó cho nó chạy đuổi theo bóng Kiều mãi, thành ra mất ngủ, thấy đêm càng dài thêm mãi. Câu này lấy ý ở câu thơ của Ngô Tử Kinh [愁 逐 漏 声長 = sầu trục lậu thanh trường = sầu đuổi tiếng đồng hồ dài dài]. Câu nguyên văn ý nghĩa thật hay đẹp như thế mà chỉ vì các ông không biết câu thơ cổ đó, lại không hiểu nghĩa chữ “giong [𩢦]” là gì, nên các ông xuất bản truyện Kiều, ông thì đổi câu này thành: “Sầu đông [冬] càng khắc càng chầy”. Ông thì đổi thành “Sầu đông [冬] càng khắc càng đầy.” Có ông lại đổi thành “Sầu đong [𣁲]càng lắc càng đầy”. Ôi câu nguyên văn lời thanh ý đẹp như thế, mà các ông đổi ra những câu ý nông cạn, lời thô quê như thế, thật là đáng tiếc!
(2) Vì các văn sĩ ta xưa không bao giờ chú thích tác phẩm của mình. Ta có thể nói được là tác giả thu nhặt những lời hay ý đẹp trong nhiều sách Nho như Kinh Thi, Kinh Lễ, Thơ Đường, Thơ Tống, Tình Sử, Liêu Trai, truyện thần tiên, kinh nhà Phật, vân vân, cả đến phương ngôn, tục ngữ, ca dao của ta nữa, để khéo chấp nối mà viết thành quyển Đoạn Trường Tân Thanh, đúng như lời tác giả nói khiêm: “Lời quê chắp-nhặt dông dài” ở câu kết truyện. Bởi nguồn tích Truyện Kiều mông mênh man mác trong giới văn Tàu, văn ta như vậy, nên phải có những bực văn nhân học lực đã sâu rộng, lại phải lăn lộn tiếp xúc nhiều với dân quê ta, mới có thể chú giải đầy đủ được Truyện Kiều, đại khái như các cụ Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Khuyến, Dương Khuê, Chu Mạnh Trinh. Nhưng tiếc thay các bực thâm nho này lại cho việc chú giải Truyện Kiều là một việc không cần, chớ các cụ có biết đâu rằng Truyện Kiều sẽ là cái hồn thiêng quý của nền văn chương Việt Nam khiến người Âu Mỹ bây giờ phải kính nể văn hóa nước ta.
Giảng giải những điển cố lấy ở cổ thư thì các vị thâm nho tuy đã học nhiều lại sẵn sách kê cứu, nhưng vẫn chưa đủ, vì còn có thêm những điển cố lấy ở phong dao tục ngữ ta mà chỉ có những vị thâm nho nào đã từng sống nhiều ở thôn quê mới biết. Nên nhiều câu tác giả lấy điển ở ca dao, tục ngữ ta, mà ít nhà chú thích Truyện Kiều nào nói đến. Thí dụ như câu 1025 Kiều bảo Tú Bà “Sợ khi ong bướm đãi đằng” sau khi nàng nghe mụ dỗ dành nàng rằng sẽ tìm nơi xứng đáng mà gả chồng cho nàng. Câu Kiều nói này nghĩa là: “Tôi sợ bà nói đấy rồi lại quên lời ngay, chỉ nói đãi bôi lừa nhau một lúc cho xong lần thôi.” Chữ ong bướm đây lấy điển ở câu ca dao “Nói lời thì giữ lấy lời / đừng như con bướm đậu rồi lại bay.” Chữ “đãi đằng” thì lấy điển ở câu: “Yêu nhau bảo thật nhau cùng / đậu ngâm ra giá đãi đùng nhau chi.” (“Đãi đùng” dùng thay cho “đãi đằng” cho hợp vần). Nghe nàng nói thế, thì mụ trả lời và thề ngay: “Phải điều lòng lại dối lòng mà chơi / mai sau ở chẳng như lời / trên đầu có bóng mặt giời rạng soi” thì biết lời nàng nói và lời mụ đáp lại đều ý thật rõ thật hay, thật khẩn thiết với nhau. Trong cuốn Truyện Thúy Kiều của hai ông Kim và Kỷ xuất bản, họ giải nghĩa chữ “đãi đằng” là “lôi thôi” là lầm, vì câu “Sợ khi ong bướm nó lôi thôi” không khẩn thiết gì với câu mụ nói và thể ở dưới.
Lại như câu 1363 “Đường xa chớ ngại Ngô Lào,” tác giả lấy điển ở câu phong dao “Chơi cho nước Tấn sang Hồ / nước Tề sang Sở / nước Ngô sang Lào,” mà không thấy nhà chú thích Truyện Kiều nào nhắc đến.
Và như câu 2940 “Mấy sông cũng lội, mấy ngàn cũng pha” lấy điển ở câu ca dao “Một liều, hai ba bốn cũng liều / năm sáu sông cũng lội / bảy, tám, chín, mười đèo cũng pha.” Chữ “pha” đây nghĩa là xông vào nơi bụi rậm gai góc, nhưng ở nhiều bản Kiều nhà xuất bản đổi lầm ra chữ “qua”, thành kém ý nghĩa mạo hiểm. Chữ “đèo” đổi ra “ngàn” để hợp vần.
(3) Vì sao đi chép lại mãi, chữ nọ lầm ra chữ kia, người sau đọc đến những câu có chữ lầm đó, thấy lời văn không chạy, ý nghĩa tối tăm, mà suy xét không ra các chữ sai lầm đó, bèn lại đổi chữ khác cho liền nghĩa vu vơ với chữ lầm trước, thế là làm mất cả lời hay ý đẹp của cả câu nguyên văn trước. Ta hãy lấy hai câu: “Đầy nhà vang tiếng ruồi xanh / rụng rời đọt [稡] đọt liễu [柳], tan tành cội [檜] mai [梅]” làm thí dụ. Chữ đọt liễu là cái trồi liễu mẫm mạp non tươi mới trỗi lên từ gốc cây, tượng trưng Thúy Kiều, Thúy Vân; cội mai là cái gốc già cứng cây mai tượng trưng Vương Bà. Ý hai câu này nói: “Lũ sai nha nó thét lác làm hai cô gái trẻ và Vương Bà sợ hãi tan hồn bạt vía”. Câu tả cảnh này lời thật hay đẹp, ý thật đúng rõ như vậy. Thế mà chỉ vỉ chữ “đọt [稡] liễu” thợ in khắc lầm ra “giọt [湥] liễu”, để cho mọi người tưởng lầm “giọt liễu là những tua giải áo thắt lưng rũ xuống của đàn bà con gái, rồi mới đổi chữ “cội mai [檜 梅]” ra làm “gối mai [檜 梅]” để đối với “giọt liễu” cho chỉnh, lấy nghĩa chữ “gối mai là do chữ mai trẩm dịch ra”, nói sự vui vẻ đoàn tụ ở trong nhà. Đổi thế đã là vô nghĩa, nhưng chưa vô nghĩa bằng có bản đã đổi “gối mai” ra “gói may [𦁼]” lại đổi luôn cả “giọt liễu” ra “khung dệt” nữa, để đối với “gói may” cho chỉnh hơn! Ôi, câu “Rụng rời đọt liễu, tan tành cội mai” nguyên văn thật ý hay lời đẹp tuyệt diệu như thế, mà chỉ vì một chữ “đọt [稡]” làm ra “giọt [湥], bị thay đổi dần mãi thành ra “Rã rời khung dệt, tan tành gói may” – sao mà lời văn thô, ý nghĩa dở được đến như thế?
Lại như câu Kim Trọng nói: “Bấy lâu đáy bể mò kim / là theo vàng đá, phải tìm trăng hoa?” nghĩa là: Ta sở dĩ cố đi dò thăm tìm nàng bấy lâu, là vì ta theo lời thề nặng với nàng, chớ đâu phải là vì ta mến sắc đẹp của nàng. Chữ “theo [蹺]” in lầm ra “nhiều [饒]” thật là vô nghĩa, vậy mà không ai để ý đến, cho nên hết thảy các bản Kiều Nôm, Kiều quốc ngữ đều in là “nhiều”!
(4) Vì nhiều chỗ trong bản Kiều nôm cũ khắc vụng in nhòe, người sau nhận không rõ, mới đoán bừa ra thành những câu vô nghĩa rồi giải gượng cho xuôi, cho xong lần, để những câu đoán lầm đó lưu truyền mãi mãi ở trong Truyện Kiều. Cũng có nhà xuất bản, biết là sai, có sửa lại, in lại, nhưng vì không biết điển cố, cũng lại sửa bừa – vô nghĩa vẫn hoàn vô nghĩa! Thí dụ như câu 1507 Kiều khuyên Thúc Sinh phải vể nói rõ việc mình làm lẽ cho Hoạn Thư biết, chớ không giấu mãi được đâu: “Dễ mà bọc giẻ giấu kim / làm chi bưng mắt bắt chim khó lòng?” Câu 6 chữ này lấy điển ở câu ca dao vợ cả đe chồng chớ thầm vụng với gái: “Này này tớ bảo cho hay / giấu kim bọc rẻ có ngày thò ra!” Điển này dùng vào lời Kiều khuyên đây thật hay, thật xác đáng. Thế mà vì chữ nôm câu sáu chữ này [𥚯 𦓡 襆 綵 闘 金] rậm nét khó khắc, nên các bản Kiều nôm cổ đều in nhòe nhoẹt rất khó nhận; người xuất bản suy nhận không ra, mới đoán lầm mà khắc lại câu này thành [易 𤍶 𧞣 𧺀 𦟹 金]Dễ lòe yếm thắm trôn kim”, và cho là điển ở câu tục ngữ “Dễ lòe được yếm thắm, chớ không lòe được trôn kim”, và giảng câu tục ngữ này là: Cái người ta không để ý đến, thì dẫu một người mặc cái yếm đỏ thắm đi qua người ta cũng không thấy, nhưng cái người ta đã để ý đến, thì dẫu nhỏ như cái lỗ ở trôn kim người ta cũng nhìn rõ ràng. Có lẽ các ông xuất bản này đã khéo bịa ra câu tục ngữ này để làm bằng cứ giải nghĩa cái câu Kiều mập mờ vô nghĩa đó. Rồi lại có ông xuất bản thấy câu “Dễ lòe yếm thắm trôn kim” vô nghĩa đó, lại đổi ra thành một câu nghĩa đã vô lý hơn, lời lại quá thô bỉ: [𥚯 𦓡 押 耽 掄 金] Dễ mà ép sẫm luồn kim!
(5) Vì chữ nôm không có quy tắc nhât định để cho hình chữ nhất trí và tiếng đọc nhất trí. Đã 1 tiếng có thể viết thành ra 2, 3 lối, ví dụ tiếng “lời” có thể viết là [唎] hay là [𠳒]; lại một chữ có thể đọc được là 2, 3 tiếng, tùy theo nghĩa dùng từng chỗ, thí dụ chữ [𠃅] có hai tiếng đọc là “mé” hay là “mái”. Câu “Hàn gia ở [𠃅] mé tây thiên” thì phải đọc là “mé” mới đúng nghĩa, vì mả Đạm Tiên ở mé bên bờ phía tây cánh đồng; và trong câu “[𠃅] Mái tây để lạnh hương nguyền” thì phải là “mái” mới đúng, vì chữ Mái tây dịch chữ Tây sương ra, Tây sương là mái nhà phía tây. Chữ “mái tây để lạnh hương nguyền” thì các bản truyện đều dịch đúng, nhưng chữ “Hàn gia ở mé tây thiên” thì các bản Kiều quốc ngữ đều dịch lầm ra “mái tây thiên” thật là sai nghĩa. Bởi sự không nhất trí của chữ nôm như thế, một chữ có thể đọc ra 2, 3 tiếng, đã gây nhiều sự khó khăn cho người phiên âm nôm ra chữ quốc ngữ. Nếu người phiên âm một cuốn truyện viết bằng chữ nôm ra chữ quốc ngữ mà không đủ khả năng để hiểu thật nghĩa lý câu chuyện, hoặc không chịu khó suy nghĩ cho ra ý nghĩa xác đáng của từng chữ trong câu truyện, thì phiên âm dễ sai lầm lắm. Thí dụ như chữ “nén” trong câu 1390 “Nén lòng e ấp tính bài phân ly”, thì chữ nén nôm viết [𥗨] (gồm[石] thạch là đá tỏ ý nặng ở bên chữ [曩] nẵng hợp với tiếng “nặng” hay tiếng “nén” của tiếng Việt ta). Chữ [𥗨] trong câu Kiều này phải phiên âm là “nén” thì mới đúng ý nghĩa vì Thúc Ông lúc mới thấy Thúc, Kiều tốt đôi, trước còn e ấp dùng dằng không nỡ bắt con phải bỏ Kiều, nhưng sau ông thấy con đã phá sản quá nhiều vì Kiều, nên ông mới đành nén lòng e ấp ấy xuống, mà bắt Thúc sinh phải đuổi Kiều đi. Câu này thật hay, tả rõ được nỗi phân vân trong lòng Thúc Ông, vừa có lòng nhân từ cha mẹ thương con, vừa có óc ông già buôn bán tiếc của. Thế mà hết thảy các bản truyện Kiều quốc ngữ kể cả hai cuốn của ông Trần Trọng Kim và của ông Nguyễn Khắc Hiếu đều phiên âm lầm ra là “Nặng lòng e ấp tính bài phân ly” thành ra vu vơ nghĩa. Ông Hiếu thì chịu là: không hiểu chữ e ấp nghĩa là gì ở đây; ông Kim thì giải nghĩa gượng chữ e ấp là e lệ, sợ hãi và nặng lòng e ấp là nói Thúc Ông sợ nỗi con đã có vợ rồi mà lại chơi bời, lấy gái giang hồ, vậy ông mới tính bài bắt phải bỏ ra (Lời giải số 5 ở trang 126 cuốn Truyện Thúy Kiều in lần thứ 8, nhà in Tân Việt).
Lại còn một nỗi khó khăn hơn nữa cho người phiên dịch Truyện Kiều viết bằng chữ Nôm ra chữ quốc ngữ. Đó là vì các bản Kiều Nôm cũ thường có nhiều chữ hoặc bị sao chép sai, hoặc bị khắc in sai, cần phải suy nghĩ khảo sát, tốn công mới biết được, mà muốn khảo sát cải chính những chữ sao khắc sai lầm này ra chữ chính xác, thì một là phải thông thạo chữ nôm, hai là phải biết cách viết thảo chữ Hán và chữ nôm, ba là phải nghĩ kỹ lấy ý nghĩa của mấy câu trước sau chữ sai lầm thành vô nghĩa đó. Có đủ ba điều kiện tối cần ấy thì mới có thể đem những chữ sai lầm ấy ra mà phân tích mà suy đoán, tìm lấy mọi lẽ biến chuyển thế nào mà lại có được một chữ vô nghĩa như vậy, rồi lại lấy chữ vô nghĩa này làm hình thức bằng chứng mà đoán ngược lại lấy chữ chính xác nguyên văn. Dưới đây tôi xin kể vài chữ thật hay đã bị người sao chép sai lầm thành ra chữ vô nghĩa, vì hai chữ gần giống nhau:
(1) Chữ “ủm [黯]” lầm ra “điểm [點]” ở câu 367. “Một tường tuyết ủm [黯] sương che” tả cảnh Kim Kiều nhìn ngóng nhau mãi mà chẳng thấy nhau như bị tuyết sương phủ kín. Có bản Kiều in lầm ra là “Một tường tuyết điểm [點] sương che”. Rồi có mấy nhà xuất bản sau thấy chữ “điểm” vô nghĩa, mới đổi bừa ra là “Một tường tuyết chở sương che” hay là “Một tường tuyết đón sương che”. Chữ “đón” cũng gần vô nghĩa như chữ “điểm”, cả chữ “trở” cũng gần vô nghĩa như vậy; người ta chỉ nói “cách trở” hay “ngăn trở” mới có nghĩa, chớ không bao giờ nói riêng lẻ một chữ “trở” bao giờ; và người ta cũng chỉ nói “che chở” chớ không bao giờ nói “trở che” hay “che trở.”
Chữ “điểm[點]” tuy vô nghĩa thật, nhưng còn giữ chút “di tích” nguyên văn cho ta lấy nó làm bằng cứ mà suy đoán ra chữ “ủm [黯]” là nguyên văn, vì [黯] Hán văn là “ảm,” chữ nôm mượn làm “ủm.”
(2) Chữ “lựa [攄]” lầm ra “lừa [驢]” ở câu 3072. “Khuôn thiêng lựa [攄] lọc đã đành có nơi” là lời Thúy Vân khuyên Kiều lại lấy Kim Trọng, ý nói: Trước kia Kiều đã hẹn lấy chàng, rồi gặp gia biến phải bỏ ra đi, nay bỗng lại được gặp nhau, đó thật là ông trời đã lựa chọn kỹ càng hai người lấy nhau thật xứng đáng, nên nay lại cho được kết duyên. Chữ lựa lọc nghĩa là kén lựa rất tinh tế. câu này lời thật hay, ý thật đúng như vậy, thế mà vì lỗi người chép lầm hay người khắc in sai “lựa [攄]” ra “lừa [驢]” rồi lại người phiên âm không biết nghĩa cứ theo chữ lầm mà dịch bừa ra “Khuôn thiêng lừa lọc …” thành vô nghĩa; lại có bản dám đổi hẳn ra là “Khuôn thiêng lừa đảo…” nữa thật đã quá vô nghĩa, lại quá hỗn sược với cả trời nữa!
(3) Chữ “lờ [濾]” chép lầm ra là “làn [瀾]” ở câu: “Lờ [濾] thu thủy, nhợt xuân sơn [曀 春 山] / hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh.” Hai câu lục bát này dùng bốn chữ so sánh: lờ, nhợt, ghen, hờn, để tả vẻ đẹp của Kiều: vẻ trong sáng đôi mắt thì làm lờ được màu trong hồ nước lặng mùa thu; vẻ đẹp tươi của đôi lông mày thì làm nhợt được vẻ tươi đẹp mặt cỏ núi mùa xuân; màu thắm hồng đôi má làm cho hoa thua phải ghen, màu xanh rờn lông mày làm cho liễu phải hờn tức. Hai câu lục bát này ý thật hay, vẻ đẹp thanh tú của nàng hơn cả bên cảnh thanh tú của trời đất, lời thật luyện và đăng đối tề chỉnh, liên tiếp với nhau. Hai vế câu sáu chữ này dịch từ câu chữ Hán [眼 光 秋 氺 眉 淡 春 山 = nhãn quang thu thủy mi đạm xuân sơn = mắt sáng hơn là nước mùa thu, lông mày làm nhợt được màu núi mùa xuân]; câu nguyên văn diễn: lờ thu thủy, nhợt xuân sơn, là rất đúng. Rồi lại thêm một người tái bản sau nữa đổi luôn cả chữ nhợt [曀] ra làm nét [涅] thành ra câu này là “làn thu thủy, nét xuân sơn” nghe êm tai, nên mọi người nghe quen tai, cho là phải, nhưng suy nghĩ cho kỹ thì thật là lệch lạc vô nghĩa, đã không thành câu, lại thiếu ý tả vẻ đẹp, mà lại không lưu loát liền mạch với câu 8 chữ dưới. Còn chứng cớ chữ “lờ” rất đúng là bản Kiều nôm Cụ Nghè Vũ Trinh [武 桢] xuất bản còn để nguyên chữ nhợt [曀] để đối với chữ lờ viết sai ra “làn.”
Đàm Duy Tạo
CHƯƠNG 02
MỤC ĐÍCH VÀ CÁCH THỨC CỦA SỰ ĐÍNH GIẢI
Chính vì 5 lẽ nêu lên trong Chương 01 của cuốn sách này mà Truyện Kiều đã bị người sau hiểu lầm khá nhiều; tôi rất e sợ cho giá trị vô song của viên ngọc văn chương này có thể bị tổn thương nhiều vì những hiểu lầm đó, nhất là đối với tầm mắt tinh tế của các nhà khảo cứu cổ văn ở Âu-Mỹ đang ngưỡng mộ Truyện Kiều và tìm hiểu thêm cái hay, cái đẹp trong đó. Bởi vậy tôi phải đành liều không quản học lực nông cạn, tư tưởng suy quẩn, không sợ tiếng chê cười, mà mạo muội cố công tìm cách xóa bớt những hiểu lầm ấy đi, cho người khảo cứu được bớt mọi điều thắc mắc và việc tìm hiểu được dễ dàng hơn, và cho người thưởng thức truyện Kiều được dễ hiểu thấu hơn ý nghĩa của những câu văn “hàng hàng gấm thêu” này đẹp như thế nào.
Tôi sở dĩ làm tạm được việc này là nhờ còn được một quyển Truyện Thúy Kiều do hai ông Trần Trọng Kim và Bùi Kỷ xuất bản (trong đó có nêu qua một số chữ và câu di động ở các bản khác) và may tôi còn nhớ được ít điều đã khảo cứu được khi trước, mặc dù ở nơi trơ trụi sách vở này. Công việc đính giải [訂解] như thế nào, nghĩa là việc so sánh các chữ, các câu khác nhau để tìm lấy một chữ hay một câu chính đáng nhất mà cải chính lại chữ hay câu sai lầm như thế nào. Tôi xin kể đại khái như sau đây:
Khi gặp những trường hợp mà mỗi bản in một chữ, hay một câu khác nhau, thì phải suy xét, cân nhắc rõ kỹ mà lựa lấy chữ nào đúng ý đúng nghĩa nhất ở trong câu, hay một câu nào hợp tình hợp ý nhất ở trong đoạn. Sự suy xét này cũng hơi khó vì các bản Kiều đều thường được chữ nọ, sai chữ kia, không chắc cứ nhất định vào một bản nào được. Nhà xuất bản nào mà chẳng khoe rằng bản của mình là theo đúng bản cổ! Thí dụ chữ “ngẫm” hay “ngắm” ở câu 147 “Trông người lai ngẫm đến ta” ở bản ông Kim thì để là “Trông người lại ngắm đến ta.” Tôi cho là “ngẫm” đúng hơn “ngắm” nhiều, vì Kiều thấy tướng Kim Trọng tốt quá – “chẳng sân ngọc bội, cũng phường kim môn”– thì nàng lại nghĩ đến tướng nàng có người thầy tướng đoán xấu quá – “nghìn thu bạc mệnh, một đời tài hoa” – mà nàng lo rằng không biết có kết duyên với chàng được chăng? Chữ “ngẫm” nó khẩn thiết một mạch với chữ “nghĩ” chữ “nhớ” ở hai câu 411 và 413 trên và ý lo âu ở câu 416 dưới: “Một dày một mỏng biết là có nên”. Còn chữ “ngắm” thì đã không ăn nghĩa gì nỗi lo của nàng, lại không hợp với chỗ này, vì nàng có ngắm lại tướng nàng lúc này đâu. Bởi vậy chữ “ngắm” kém phần thâm thúy, không bằng chữ “ngẫm.”
Cả cách lựa chọn các câu, tôi cũng cố ý cân nhắc cẩn thận như vậy để kén lấy câu thật đúng lý đúng chỗ như vậy. Trường hợp một chữ nôm sao chép lầm hay khắc in sai thành ra vô nghĩa, mà người sau suy nhận không ra, bèn đổi ra chữ khác không sát với nghĩa trong câu, hoặc sửa đổi bừa mấy chữ khác, thành câu đó không ăn nghĩa với đoạn đó. Gặp những trường hợp này, tôi phải nhận cho rõ ý nghĩa bao quát của cả đoạn, rồi nhận xét xem những chữ nào đáng chú ý nhất trong các câu dị đồng đó là đem ra phân tích suy nghĩ lấy mọi hình thức biến chuyển từ sự sai nọ đến sự sai kia, mà tìm thấy chữ ý hay nghĩa đúng với cả câu lẫn lộn đó. Thí dụ như chữ “đọt [稡]” trong câu 582 thợ in khắc lầm ra “giọt [湥]”: “Rã rời đọt liễu, tan tành cội mai”; và chữ “lựa [攄]” lầm ra “lừa [驢]” trong câu 3072: “Khuôn thiêng lựa lọc đã đành có nơi”.
Vì chữ nôm có nhiều chữ đọc được thành 2, 3 tiếng Việt, nếu người phiên dịch Truyện Kiều nôm ra quốc ngữ mà không để ý suy nghĩ cẩn thận thì dịch dễ sai lầm. Bởi vậy các bản Truyện Kiều quốc ngữ thường lắm chữ sai. Thí dụ: chữ [脱]có thể đọc là “thoát”, là “thoắt”, là “thoạt”. Trong câu “Thoắt [脱] mua về, thoắt [脱] bán đi” ông Trần Trọng Kim dịch [脱] là “thoắt” thì thật đúng; nhưng trong câu “Thoạt [脱] trông nhờn nhợt màu da” và trong câu “Thoạt [脱] trông nàng đã biết tình” mà ông dịch là: “Thoắt [脱] trông nhờn nhợt màu da” và “Thoắt [脱] trông nàng đã biết tình” thì thật là lầm lẫn.
Có nhiều chữ nôm do tiếng chữ Hán chuyển sang tiếng Việt, tuy đọc hơi khác nhau, thường người ta vẫn lẫn lộn. Thí dụ như chữ [膠] giao là chất dính, ta nói keo sơn gắn bó để chỉ đôi bạn thâm giao, tức là câu chữ Hán nói [膠 漆 之 固 = giao tất chi cố = gắn chữ bền như keo sơn]. Ta nói “keo loan” tức là [鵉 膠 = loan giao = keo nấu bằng xương chim phượng]. Chỉ khác là: khi nói tiếng Hán chữ giao ở dưới: Loan giao, nhưng khi nói tiếng Việt thì chữ keo ở trên: Keo loan. Vậy câu “Keo loan chắp mối tơ thừa cậy em” được cuốn truyện Thúy Kiều dịch “Giao loan chắp mối tơ thừa cậy em” là sai ngữ pháp.
Chữ [惜] tích Hán chuyển ra tiếng Việt là “tiếc” trang 90; chữ này có bản Kiều để là: “Nào người tích lục tham hồng là ai.” Lại có bản đề là: “Nào người tiếc lục tham hồng là ai”. Đành rằng đều không sai cả, nhưng tôi thiết tưởng để chữ “tích lục” hơn là để chữ “tiếc lục” vì hai chữ “tích lục” đều thuần túy là chữ Hán cả, nghe thuận tai hơn.
Lại như chữ “trầm” tức là do chữ “[沈] trầm Hán” chuyển ra, nhưng trong câu 2963 “Nàng đà gieo ngọc chìm châu” mà trong cuốn truyện Thúy Kiều để là “Nàng đà gieo ngọc trầm châu” thì đã sai văn pháp, chữ trầm châu là hai chữ Hán, đi với chữ gieo ngọc là hai chữ Việt đã không luyện, mà nghĩa lại mập mờ để lẫn với hai chữ “[沈 舟]” trầm châu là đánh chìm thuyền xuống mà chết.
Nói tóm lại: Truyện Kiều nghĩa lý rộng sâu, lời văn ngắn gọn đã rất khó hiểu rõ, khó giảng giải, lại các bản nôm cũ thì người sao chép lầm dần, thợ khắc in sai vụng, các bản quốc ngữ thì người dịch không chịu khó suy nghĩ đích đáng, phiên âm bừa bãi để xuất bản và phổ biến. Thế là Truyện Kiều đã giảm mất đôi phần hay đẹp, nhât là đối với các nhà khảo cứu ngoại quốc. Bởi vậy tôi phải ngậm lời biểu lộ, trước khi không quản tài hèn ra công giảo đính và chú giải. Dưới đây tôi xin trình bày những cách thức chú giải để giúp độc giả được dễ hiểu và dễ nhớ Truyện Kiều hơn:
Tổng số 3254 câu thơ trong Truyện Kiều được chia làm 25 chương và chú giải riêng chương nào ngay dưới chương ấy để dễ tra khảo. Mỗi chương có 6 phần sau đây:
1 – Phần chính văn.
2 – Phần đính chính và xác định.
3 – Phần chú giải và dẫn điển.
4 – Phần diễn giải ra văn xuôi.
5 – Phần nêu ra những chữ hay câu có ý móc nối hay có ý thở than hoặc mỉa mai đời.
6 – Đôi khi có thêm phần mấy lời nhận xét phanh phui thâm ý tác giả ký thác tâm tình.
Phần chính văn
Phần chính văn có ghi rõ số từng hai câu lục bát và có đánh dấu những câu có chữ đính chính và những chữ sẽ chú giải ở ngay dưới phần chính văn. Phần chính văn viết rõ ràng cẩn thận vào trong khung kẻ riêng để dễ tìm dễ đọc. Trên mỗi phần chính văn, tôi có đề thêm 3 câu 4 chữ đối, tóm tắt đại khái sự tích trong đoạn để độc giả dễ nhận và dễ tìm dễ nhớ.
Phần đính chính và xác định
Trong phần này tôi sẽ nêu rõ những chữ sai theo hình chữ nôm để làm bằng cứ mà suy xét mọi lẽ biến chuyển sai dần ra chữ vô nghĩa, rồi suy xét ngược lại thấy chữ hình dáng tương tự mà nghĩa hay ý hợp để đính chính lại, chớ không khi nào dám tự ý đột ngột đổi hẳn ra chữ khác, trừ khi gặp những chữ tôi đã đích xác trông thấy trong một vài bản Kiều nôm cũ xưa. Thí dụ như câu 367 “Một tường tuyết ủm [黯] sương che”: Tôi theo chữ điểm [點] suy ra được chữ ủm [黯], chứ tôi không đột ngột sửa đổi bừa bãi ra chữ khác như: “tuyết trở sương che” hay “tuyết đón sương che” như các bản khác. Lại như câu 1181, bản Kiều nôm của ông Vũ Trinh thì in là: “Phỉnh người giẩy xuống giếng thơi”; bản Kiều ông Kim thì in là: “Đem người giẩy xuống giếng thơi”; lại có bản in là: “Lừa người giẩy xuống giếng khơi”. Tôi nghĩ chữ phỉnh [𠶏] nôm (gồm có chữ khẩu [口] miệng bên cạnh chữ bỉnh [秉] tán tỉnh) là đúng lắm, vì sát nghĩa với câu dưới: “Nói rồi, rồi lại ăn lời được ngay” và ở trên thì sát nghĩa với câu Sở Khanh phỉnh tán lấy lòng Kiều: “Giá đành dưới nguyệt trong mây / hoa sao hoa khéo đọa đầy mấy hoa”. Nhưng có lẽ vì người phiên âm đầu tiên không hiểu ý nghĩa chữ phỉnh là hay là đúng, mà lại cũng không biết tiếng phỉnh nên mới dịch bừa là “đem”, là “lừa” cho xong lần. Ai cũng thấy chữ “đem” thì thật không sát nghĩa chút nào với câu dưới “Nói rồi…”, mà chữ “lừa” cũng chẳng sát nghĩa chút nào với lời Sở Khanh phỉnh phờ Kiều ở trên. Bởi vậy tôi mới xác định chữ “phỉnh” là đích đáng. Thêm một thí dụ nữa về hiểu lầm là câu 250, chỗ tả Kim Trọng mơ tưởng Kiều. Trong khi bản truyện Thúy Kiều của ông Kim Kỷ viết “Bụi hồng lẽo đẽo đi về chiêm bao” rất vô nghĩa, các bản viết “Bóng hồng liệu nẻo đi về chiêm bao” thì rất đúng và rất hay: Trên thì liền nghĩa với câu “Mây tần khóa kín song the” (ý nói chàng mê tưởng Kiều quá mà chàng nghĩ rằng có lẽ tối nay nàng cũng nhớ tưởng mình quá mà đành ngủ đi để may ra hồn mộng được đi lại với chàng) dưới thì liền ý với câu “Mành tương phân phất gió đàn” ý nói: (chàng tưởng thế nào nàng cũng mơ đến chàng, nên khi chàng thấy gió thổi qua bức mành ống tre kêu như gẩy đàn, chàng cho là hồn nàng đến thật, nên chàng như ngửi thấy mùi thơm của nàng, và nước trà chàng uống ngon hơn, như hồn nàng mời lại chàng uống). Ý câu Truyện Kiều này hay như thế, mà lại viết lầm ra dở như thế thật đáng tiếc!
Phần chú giải và dẫn điển
Chú giải Truyện Kiều là một sự khó khăn vô cùng, vì tác giả thu lượm điển cố rất rộng ở các sách kinh, sử, văn chương nho, lại cả ở những phong dao, tục ngữ và sự tích Việt ta nữa. Tôi thấy có lẽ chưa Truyện Kiều nào đã từng chú giải được đầy đủ và không sai lầm, mặc dù các nhà chú giải là cử nhân, tiến sĩ thâm nho. Còn các nhà sản xuất bản truyện Kiều gần đây thì đều sao chép lại những lời chú giải ở các bản Truyện Kiều cũ mà thêm bớt sửa chữa ít nhiều vậy thôi.Trong lúc tuổi già trí quẫn, lại tay trắng không chút tài liệu nào, ngoài quyển truyện Thúy Kiều, ở nơi đất khách này tôi chỉ có thể một phần gần như chép lại những câu chú giải ở trong cuốn truyện Thúy Kiều mà tôi sữa chữa lại những chỗ sai lầm, một phần tôi thêm vào hoặc những điều tôi đã khảo cứu được hay nhớ được ở các bản Kiều cũ, hoặc những điển cố ở phong dao tục ngữ ta. Tôi rất chú trọng đến việc giải thích những tiếng cổ của ta và những tiếng ta không hay nói đến nên nhiều người Việt ta không hiểu nghĩa, chẳng hạn như những tiếng: thửa = của ai, thốt = nói, rén chường = rón rén trình thưa, dắng = tiếng ho hắng ra hiệu. Tôi biết tuy tôi đã cố hết sức làm việc này nhưng thật chẳng thấm thía vào đâu vì tài cùng sức kiệt.
Phần diễn giải ra văn xuôi
Tôi thiết tưởng việc diễn lại Truyện Kiều ra lời văn xuôi để giúp độc giả hiểu thêm ý nghĩa từng câu Truyện Kiều là một công cuộc rất cần. Thế mà sao tôi chưa thấy ai để ý đến sự làm việc này? Tôi e rằng nếu giờ đây tôi giấu dốt không ra công khởi xướng phác diễn ra lần đầu thì sau này không ai làm việc này nữa. Vậy tôi mong rằng những bậc cao minh có tâm tới nền văn chương Việt phủ chính dần dần những phần tôi diễn dịch này cho hoàn hảo mãi lên, trước là để giúp người mình dễ thưởng thức Truyện Kiều hơn, sau là để giúp người ngoại quốc khảo cứu Truyện Kiều hiểu thấu rõ ràng hơn. Tôi biết rằng những lời tôi diễn giải từng câu trong Truyện Kiều ra văn xuôi này không được gọn gàng chải chuốt lắm. Đó là vì: phần thì phải vừa diễn vừa như giảng giải nghĩa từng chữ trong câu, phần lại phải thêm những liên từ, giới từ và những chi tiết lặt vặt mà tác giả phải gọt bỏ trong câu văn vần. Bắt buộc phải thêm những chữ đó vào thì mới thật rõ nghĩa, và các câu diễn giải mới lưu thoát liền nhau. Tôi đánh dấu số từng 2 câu ở phần chính văn để độc giả dễ đối chiếu. Thường thì tôi diễn giải 2 câu lục bát liền nhau, nhưng cũng có khi diễn 3 hoặc 4 câu liền nhau.
Những câu hay chữ có ý móc nối hay thở than mỉa mai
Trong Truyện Kiều, những câu hô ứng móc nối đoạn nọ với đoạn kia thường tả hai tình cảm may rủi trái ngược nhau để làm nổi bật lên tình cảnh đoạn sau. Điều này khiến độc giả phải ngạc nhiên thở than cảm động về sự thay đổi bất kì. Như câu tả lòng Kiều trước khi đi hội Đạp thanh thì thật bình tĩnh thản nhiên vô tình: “Êm đềm trướng rủ màn che / tường đông ong bướm đi về mặc ai” có sự hô ứng móc nối với câu “Bóng tà như giục cơm buồn / khách đà lên ngựa người còn nghé theo” tả lòng Kiều ngẩn ngơ vì tình sau khi đi hội Đạp thanh. Lại như câu “Sư càng nể mặt, nàng càng vững chân.” Đọc đến câu này, ta những tưởng Kiều được yên thân ở Chiêu Ẩn Am mãi mãi với Giác Duyên. Nhưng đọc sang đoạn sau ta lại thấy ngay những câu tả tình thế trái ngược ngay lại Giác Duyên thì ta suy ra rằng nàng chẳng được yên thân nữa: “Giác Duyên nghe nói rụng rời … Lánh xa trước liệu tìm đường” và gửi nàng đi sang nhà họ Bạc. Những câu chuyển tiếp đoạn trước xuống đoạn sau, tác giả đặt rất nhiều tài tình, thường chỉ có 2 câu lục bát, mà trên thì kết liễu rất gọn việc đoạn trên, dưới thì mở màn và báo điềm sự sẽ xảy ra ở đoạn dưới, mà thường lại còn tả đúng mùa nào cảnh ấy, thí dụ như 2 câu: “Sen tàn cúc lại nở hoa / sầu dài ngày ngắn đông đà sang xuân” tả Thúc Sinh tưởng Kiều chết thật thương nhớ suốt một năm, mới trở về Vô Tích ở với Hoạn Thư. Chỉ 14 chữ mà khiến ta thấy đầy đủ mọi chi tiết, với sự chuyển tiếp như sau: Hai chữ “sen tàn” đã ý nói cuộc tình duyên đằm thắm như hoa sen với Kiều thế là tàn tạ kết liễu, lại ứng với câu “càng lồng màu sen” ở câu tả lúc mới lấy được nàng. Chữ “cúc” tượng trưng cuộc tình duyên nhạt nhẽo nhưng đứng đắn như hoa cúc với Hoạn Thư. Nhóm chữ “lại nở hoa” báo điềm sẽ lại đoàn tụ hòa hợp với Hoạn Thư. Nhóm chữ “sầu dài ngày ngắn” ý nói chàng sầu thương Kiều quá, thoáng cái đã qua một năm. Chữ “sen” chỉ mùa hè, chữ “cúc” chỉ mùa thu, cộng thêm chữ “đông” và chữ “xuân” thì 4 mùa đó chỉ rõ một năm. Có 14 chữ mà tả đầy đủ rõ ràng bấy nhiêu chi tiết bằng lời văn hay đẹp chải chuốt như vậy, nếu không phải là bậc thiên tài siêu việt về văn chương thì đặt sao nổi! Trong truyện Kiều tác giả thường khéo dùng những lời rất sâu sắc như câu “kiếm lời mà ăn,” ở câu “Bảo rằng đi dạo lấy người / đem về rước khách kiếm lời mà ăn,” để mỉa mai những hạng mụ dầu, ma cô ăn ngon cái lời bẩn thỉu đó. Và như những câu: “cũng trong nha dịch lại là từ tâm,” để mỉa mai bọn nha dịch, trừ Chung lão, thì đều tham ác cả. Lại như chữ “Dạy rằng hương lửa ba sinh / dây loan xin nối cầm lành cho ai” để mỉa mai những hạng Hồ Tôn Hiến cậy oai quyền to mà làm những việc xàm bậy, quên cả danh diện. Tưởng là quan lớn “dạy” gì, nào ngờ quan lớn xin làm chồng kế mụ vợ tướng giặc! Trong Truyện Kiều có nhiều chữ nhiều câu tác giả như có ý đặt ra để thở than cho mọi nỗi hư hỏng, mọi cảnh khốn cực cơ đời, đại khái như những câu: (a) “Điếc tai lân tuất phũ tay tồi tàn” than thở cho những kẻ tham ác bất nhân, mất hết lương tâm; (b) “Tờ hoa đã ký, cân vàng mới trao” mỉa mai thói chắc lép trong nghề buôn bán; (c) “Lễ tân đã đặt, tụng kỳ cũng xong” mỉa mai sự tham nhũng trong quan trường; và (d) “Vương sư ròm đã tỏ tường thật hư” mỉa mai những cuộc hành binh giả đạo đức, ngoài thì đường hoàng danh nghĩa vương giả, mà trong chỉ lén lút như trộm cắp rình mò.
Thâm ý tác giả ký thác tâm tình
Thí dụ như hai câu thở than thảm thê đau đớn dưới đây:
1)Trót lòng trinh bạch từ sau xin chừa – Ôi trinh bạch là cái đức tính cao quý nhất của đàn bà con gái xưa nay, thế mà vì tình thế bị võ lực uy hiếp tàn tệ quá mà phải kêu van trót dại mà đã giữ thân trinh bạch, từ nay xin chừa không dám trinh bạch nữa! Ai đọc đến câu nàng Kiều van lạy Tú Bà này mà chẳng thương khóc cho nàng?
2)Thương thay cũng một kiếp người, hại thay mang lấy sắc tài làm chi? – Ôi “sắc tài” là hai cái thứ của trời ban rất quý cho người đời. Thế mà ở trong tình thế bị “mệnh ghét” này, tác giả phải thở than cho Thúy Kiều và chính cho cả bao người “tài phong mệnh sắc” như tác giả nữa là câu hỏi tại sao lại mang mãi “sắc tài” để cho hại thân đời như thế?
Những chữ thở than cay đắng cho mỗi đời như vậy, chẳng mấy đoạn trong truyện Kiều là không có ít nhiều. Vậy xin nêu ra để chứng tỏ Truyện Kiều đúng là một tập Đoạn Trường Tân Thanh.
CHƯƠNG 03
CUỘC ĐỜI TÁC GIẢ TRUYỆN KIỀU
Tên tuổi quê quán
Tác giả Truyện Kiều họ Nguyễn [阮] tên húy là Du [攸], tên tự là Tố Như [素 如], tên hiệu là Thanh Hiên [清 軒], và biệt hiệu là Hồng Sơn Liệp Hộ [鴻 山 獵 户] (Phường Săn Núi Hồng). Quê ông ở làng Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh. Vì quê ông ở làng Tiên Điền nên mọi người cũng thường gọi ông là Tiên Điền Tiên Sinh để tỏ lòng kính trọng. Quê ngoại ông Du ở làng Hoa Thiều, huyện Đông Ngàn, phủ Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh [1]. Sinh mẫu ông, bà Trần Thị Thấn [陳 氏 殯], là con gái một họ thế phiệt ở làng Ông Mặc, huyện Đông Ngàn, phủ Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Họ Trần nổi tiếng là một họ văn học trung nghĩa, trai gái đều rất đẹp, con gái thường được tuyển vào làm cung phi vương phủ. Bà Thấn [2] lấy lẽ ông Tham tụng (ngang hàng Thủ tướng đời nay) Nguyễn Nghiễm. Ông Du sinh năm Ất Dậu (1766) tức là năm thứ 26 niên hiệu Cảnh Hưng đời vua Hiển Tông nhà Hậu Lê và mất năm Canh Thìn (1820) tức là năm đầu niên hiệu Minh Mệnh triều Nguyễn, thọ 54 tuổi.
Gia thế
Ông Du là dòng dõi một nhà trâm anh, văn chương nổi tiếng xưa nay trong nước. Cụ thủy tổ phát tích đầu tiên khoa bảng lẫy lừng họ Nguyễn Tiên Điền là Trạng nguyên Nguyễn Thuyến [阮 倩] người làng Canh Hoạch [3] xứ Bắc. Ông Thuyến đỗ Trạng nguyên hồi đầu nhà Mạc đồng thời với ông Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm. Ông kém ông Khiêm mấy tuổi, nhưng lại đỗ trước ông Khiêm một khoa. Hai ông rất thân nhau và đều có ý ân hận là không may sinh vào thời ngụy Mạc. Khi nhà Lê Trung Hưng ở Thanh Hóa, hai ông tuy đã đều làm quan to với tước Hầu triều Mạc, nhưng đều muốn bỏ triều ngụy Mạc để vào Thanh Hóa phục vụ triều Lê chính thống. Trong một bài thơ ông Khiêm họa lại thơ ông Thuyến, tỏ ý cho ông Thuyến biết: Thế nào nhà Lê cũng lên, nhà Mạc cũng xuống; việc ông định làm là việc rất phải và nên làm ngay kẻo lỡ; tôi cũng muốn làm mà chưa được [4]. Ông Thuyến được lời đồng ý của ông Khiêm, liền đem gia đình vào Trung quy thuận; họ Nguyễn Tiên Điền bắt đầu vào miền Trung từ đó. Ông Thuyến đi rồi, ông Khiêm bị vua Mạc giữ làm Quân sư trong cuộc Tây chinh thành ra không đi được. Ông Thuyến vào Trung, được Lê triều rất trọng dụng, nhưng đến đời cháu không biết vì việc gì mà phải tru di, may được một người trốn thoát lẩn ra bắc với Mạc triều. Khi Mạc bại vong, gia đình họ Nguyễn lại tránh vào Trung và lập nghiệp ở làng Tiên Điền và truyền kế học hành đỗ đạt được sáu, bảy đời. Đời anh em ông Huệ [僡], ông Nghiễm [嚴] là hồi họ Nguyễn Tiên Điền thịnh đạt nhất. Ông Huệ đã đỗ sĩ vọng lại đỗ tiến sĩ khoa Quý Sửu (1733), nhưng vinh quy rồi mất ngay; vua rất thương tiếc và truy phong Quốc thần. Ông Nghiễm năm 21 tuổi đỗ Hoàng giáp khoa Tân Hợi (1731) làm quan đến chức Tham tụng, Thượng thư đại tư đồ, được phong tước Xuân quận công khi về trí sĩ. Nhưng sau đó lại khởi phục làm Đốc tướng trong 10 năm. Ông làm quan trải 3 đời vua Thuần Tông, Ý Tông, Hiển Tông, tại chức gần 50 năm. Con trai cả ông là ông Nguyễn Khản [侃] cũng đỗ tiến sĩ và làm đến Tham tụng, Thượng thư. Con thứ hai là ông Nguyễn Điều [條] thi hội đỗ tam trường, rồi đổi sang nghề võ, làm Trấn thủ ở Hưng hóa, được phong tước Điều nhạc hầu. Con thứ ba là Nguyễn Dao [瑤] đỗ cử nhân, làm Hồng lô tự thừa. Ông Du tác giả Truyện Kiều là con ông Nghiễm và bà trắc thất Trần Thị Thấn. Họ có 4 con trai là Trụ [宙], Nễ [你], Du [攸], Ức [億]. Ông Trụ và ông Nễ đều đỗ cử nhân. Xét trong một họ mà đồng thời có nhiều nhân vật tài cao chức trọng chung vui chung buồn với nước như thế, thật là ít có họ nào sánh kịp vậy.
Niềm riêng tác giả ẩn trong Truyện Kiều
Mấy câu tả tài hoa nhân phẩm Kim Trọng ở trong Truyện Kiều thì thật đúng là tác giả đã tự tả tài phẩm đáng quý của mình.
Họ Kim tên Trọng vốn nhà trâm anh
Nên phú hậu, bực tài danh
Văn chương nếp đất, thông minh tính trời
Phong tư tài mạo tột vời
Vào trong phong nhã, ra ngoài hào hoa
Tác giả đã là dòng dõi trâm anh khoa bảng, sẵn văn chương nếp đất, sẵn thông minh tính trời, lại gặp hồi gia đình thịnh đạt – cha, anh, chú, bác đều thanh giá lừng lẫy, văn đã không ai bằng, võ cũng chẳng kém ai. Tác giả thật đã dụng tâm khéo tả đúng với gia thế, và tài hoa cùng tính tình của mình. Các thi sĩ nổi tiếng xưa nay phải có thiên tài đặc biệt đã vậy, nhưng lại phải được tình cảm éo le, bước đường chật vật nó điêu luyện, nó kích thích thì mới nẩy ra được văn phẩm tuyệt tác. Ở Tàu xưa thì bài “Quy khứ lai từ” của ông Đào Tiềm, “Đằng vương các tự” của ông Vương Bột, bài “Thục đạo nan” của ông Lý Bạch, 8 bài thơ “Thu hứng” của ông Đỗ Phủ, bài “Tỳ bà hành” của ông Bạch Cư Dị, 2 bài “Xích Bích phú” của ông Tô Đông Pha đều là những tuyệt tác.
Ở nước Việt ta thì có những tuyệt tác như bài “Tự tình khúc” của ông Cao Bá Nhạ, các bài hát nói của ông Nguyễn Công Trứ và ông Cao Bá Quát, lại còn nhiều bài thơ chữ Hán vô giá của các trung nghĩa thế cùng than thở, như bài “Thuật hoài” của ông Đặng Dung. Những bài thơ văn tuyệt phẩm này đều là sản phẩm trong bước gian nan của các thi sĩ. Tác giả Nguyễn Du cũng vậy, có gặp cảnh long đong, nước phá nhà tan nó điêu luyện kích thích thì mới viết được quyển Đoạn Trường Tân Thanh – một cuốn văn thơ tuyệt tác, hiện nay lưu hành khắp thế gian, văn sĩ bốn phương đều phải phục là hay vào bậc nhất trong kho văn chương thế giới.
Tài tình và mệnh vận
Tác giả lúc nhỏ thông minh dĩnh ngộ, lớn lên văn tài siêu việt khác người, tính tình hào hoa khoáng đạt. Nói đến “cậu Bảy” (vì ông Du con thứ 7 ông Nghiễm) thì ai cũng phải yêu quý, chịu là bậc phong lưu công tử đệ nhất ở kinh đô Thăng Long. Tiếng phong nhã của cậu Bảy này còn truyền tụng đến mấy mươi năm về sau. Trong thời kỳ trẻ trung vui tươi đầy hy vọng tốt đẹp này, được vui hãy cứ vui kẻo uổng tuổi thanh xuân, cậu Bảy đâu đã cần gì vội nghĩ đến cuộc tranh khôi đoạt giáp, vì sẵn tài hoa, sẵn nếp đất cậu coi như nắm vững trong tay rồi, tội gì sớm buộc vào vòng công danh vội. Nhưng tài mệnh ghét nhau. Năm 19 tuổi, ông vừa bước chân vào đường khoa cử tiến thân, đỗ tam trường khoa Quý Mão (1783) thì ngay năm sau Giáp Thìn (1784) bọn kiêu binh tam phủ vào phá nhà ông Tham tụng Nguyển Khản là nhà tác giả. Ông Khản chạy thoát rồi mang cả gia đình họ Nguyễn lên Sơn Tây với ông Trấn thủ Nguyễn Điều. Sau khi hai ông Khản, Điều định họp quân các trấn lại đón chúa ra, để trừ binh kiêu binh tam phủ, nhưng cơ mưu tiết lộ, việc cứu chúa dẹp loạn không xong. Thế là gia đình tác giả đương thịnh hóa tan, bỏ Thăng Long về ẩn quê miền Trung.
Tác giả thật đã dụng tâm ngầm tả việc Kiêu binh phá nhà họ Nguyễn làm tác giả vỡ mộng đẹp công danh của mình – vừa mới bắt đầu năm trước – bằng đoạn trong Truyện Kiều tả lũ sai nha đầu trâu mặt ngựa, nách thước tay dao vào phá nhà họ Vương, làm cho Thúy Kiều tan duyên đẹp với Kim Trọng vừa mới đính kết đêm qua.
Còn thời kỳ tuổi trẻ tươi vui, và cái cuộc vỡ giấc mộng vàng thì tác giả ngụ ý nói bóng ở trong mấy câu tả tiếng đàn Kiều gảy:
Khúc đâu đầm ấm dương hòa
Ấy là Hồ Điệp hay là Trang Sinh ?
Khúc đâu êm ái xuân tình
Ấy hồn Thục Đế hay hình Đỗ Quyên ?
Qua 4 câu thơ trên, tác giả ví hồi tuổi trẻ của mình thật đầm ấm thảnh thơi như lúc ông Trang Sinh mơ thành bướm bay lượn trên hoa không chút lo âu, và thật êm ái xuân tình như lòng ông Thục Đế trong hồi làm vua lúc thái bình, tha hồ hưởng lạc thú. Còn cuộc vỡ mộng đẹp thì tác giả ví mình như ông Trang Sinh lúc tỉnh dậy ngơ ngẩn thấy mình vẫn là kẻ trăm lo nghìn chán về cuộc đời, chẳng khác gì Thục Đế thác sinh thành Đỗ Quyên thảm sầu nhớ nước, suốt đêm ngày kêu “quốc quốc.”
Khí anh hùng hồi Tây Sơn
Trong hồi nhà Tây Sơn nổi lên, Trịnh bại Lê vong, ông Du đã mấy phen dấy binh lo toan sự khôi phục nhưng đều không thành công, bèn bỏ về quê, ẩn nơi rừng núi, việc đời gác bỏ ngoài tai, lấy săn bắn làm vui, tự hiệu là Hồng Sơn Liệp Hộ. Trong dẫy 99 ngọn núi Hồng Lĩnh, không chỗ nào ông không để chân đến. Trong thời Tây Sơn, cũng có vài cựu thần nhà Lê nổi lên để lo sự khôi phục Lê triều, nhưng khi thất bại đều phải lẩn quất âm thầm ở nơi làng quê sống đời nghèo khổ, như ông nghè Trần Danh Án [陳 名 案] ở Bắc Ninh, trốn tránh mãi ở vùng Từ Sơn, mặt mày gầy xọm. Chỉ có riêng ông Nguyễn Du là đi săn bắn, lẩn quất nhưng vẫn có màu phong lưu công tử.
Lòng trung nghĩa với nhà Lê hồi Nguyễn triều
Hồng Sơn Liệp Hộ đã quyết định gác bỏ công danh, vui cảnh núi rừng để giữ trọn niềm trung nghĩa với nhà Lê. Nhưng khi vua Gia Long nhà Nguyễn diệt được Tây Sơn, thống nhất được sơn hà, và chiêu dụ những trung thần nghĩa sĩ của nhà Lê, ông Du không thể từ chối, nên đành phải ra làm quan với Nguyễn triều cho gia đình được an toàn. Nỗi khổ tâm ông phải ra làm quan với Nguyễn triều, ông đã ngầm tỏ ở trong lời Kiều dở van dở trách Kim Trọng khi tái ngộ :
Chữ trinh còn một chút này,
Chẳng cầm cho vững lại giày cho tan !
Cái sự ông bất đắc dĩ phải nén lòng trung với nhà Lê xuống mà làm tôi cho nhà Nguyễn này, đã khiến ông mất lòng thành với nhà Nguyễn. Vì thế cho nên đã được trọng dụng mà ông chỉ làm trọn chức phận, không nói năng điều gì ngoài trách nhiệm. Thái độ ấy rõ rệt đến nỗi vua Gia Long đã có lần quở ông “Triều đình dùng tài, cứ ai hiền tài thì dùng, không phân biệt nam hay bắc. Ngươi đã lên đến hàng á khanh thì hễ biết việc gì hay thì phải nói lên chứ, nhưng sao lại cứ rụt rè, e sợ, chỉ vâng vâng dạ dạ cho xong lần như thế ?”
Cứ theo lẽ nông nổi bên ngoài mà nói, thì lời vua quở ông là đích đáng. Nhưng nếu chiếu theo cái khổ tâm “Từ Thứ quy Tào” của ông mà xét cho sâu sắc đúng tình lý, thì lời quở này thật oan ức, chẳng thấu tình cho ông chút nào. Vì cái thâm tâm “cầm vững chút chữ trung còn lại” với Lê triều cũ, lúc này ông đâu dám tỏ chút nào cho ai biết, nên ông đành ngậm oan vâng lời vua quở mà mang mối uất hận suốt đời. Ông chỉ dám ngầm tỏ cho thiên hạ đời sau biết trong hai câu ông tả tiếng đàn Kiều gảy khi gặp lại Kim Trọng :
Trong sao châu rỏ doành quyên
Ấm sao hạt ngọc Lam Điền mới đông!
Ta có thể hiểu ý nghĩa hai câu thơ trên như sau:
[Người ngoài vô tình thì nghe tiếng đàn trong trẻo tròn trĩnh như hạt ngọc rơi xuống mặt nước khu bể trong veo dưới ánh trăng sáng đẹp, nhưng có biết đâu dưới đáy bể bọn nhân ngư vẫn khóc, lệ châu rơi lã chã ] – [Người ngoài vô tình thì nghe tiếng đàn có giọng tươi vui như bãi cỏ xuân mặt núi Lam Điền xanh rờn dưới ánh nắng ấm áp, nhưng có biết đâu dưới mặt đất núi có những hạt ngọc non mới đông bị khí nóng nắng ấm làn tan thành khói bốc lên].
Hai câu thơ tả tiếng đàn đó là phương tiện tác giả Truyện Kiều dùng để cho người đời hiểu là chớ thấy ông được Nguyễn triều trọng dụng mà lầm tưởng ông được vinh hiển tươi vui – thực ra, ông chỉ gượng vẻ tươi vui ở bề ngoài, nhưng trong bụng vẫn tủi cực khóc thầm.
Hoạn lộ miễn cưỡng của tác giả Truyện Kiều
Năm 1802 (Gia Long thứ nhất) ông được bổ làm Tri huyện huyện Phù Dực thuộc tỉnh Thái Bình. Ít lâu sau thăng làm Tri phủ phủ Thường Tín thuộc tỉnh Hà Đông rồi ông cáo bệnh xin về hưu. Năm 1806 (Gia Long thứ năm) được triệu về Kinh lãnh chức Đông các học sĩ [東 閣 學 士] (lúc ông 42 tuổi). Năm 1809 (Gia Long thứ tám) được bổ ra làm Cai bạ [該 簿] tỉnh Quảng Bình (lúc ông 45 tuổi). Năm 1813 (Gia Long thứ mười hai) được thăng lên chức Cần chánh điện học sĩ [勤 正 殿 學 士] và sung chức chánh sứ sang cống Trung Hoa (lúc ông 49 tuổi). Đi sứ về, ông được thăng Lễ bộ hữu tham tri [礼 部 右 參 知] và được nghỉ (không biết bao lâu). Năm 1820 (Minh Mệnh thứ nhất) lại có chỉ sai ông đi sứ sang Tàu, nhưng chưa kịp đi thì ông bị bênh mất, thọ 54 tuổi.
CHÚ THÍCH
[1] Làng Hoa Thiều nguyên trước là nửa phía nam làng Ông Mặc (tên nôm là làng Me) thuộc tổng Nghĩa Lập, huyện Đông Ngàn, phủ Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Cuối đời Hậu Lê mới chia làng Ông Mặc ra làm hai, thành làng Hương Mặc và làng Hoa Thiều. Làng Hương Mặc vẫn gọi là làng Me, làng Hoa Thiều tên nôm gọi là làng Mấc, tức là tiếng Mặc gọi trạnh ra. Bởi nguyên là một phần làng Ông Mặc, tổ tiên họ Trần là tiến sĩ Trần Ngạn Húc [陳 岸 旭] và tiến sĩ Trần Phi Nhỡn [陳 丕 眼] đều là người làng Ông Mặc. Chính tôi (Đàm Duy Tạo, người làng Me) biết họ Trần làng Mấc này rõ lắm. Con trai, con gái họ này hiện nay vẫn còn nhiều người rất đẹp.
[2] Chữ Thấn [殯], tên sinh mẫu ông Nguyễn Du, thật đáng ngờ là chữ Tần [嬪] lầm ra. Chữ Tần nghĩa là một bực vợ lẽ các vị vua chúa, nghĩa rất hay; còn chữ Thấn nghĩa rất dở, là cái áo quan có người chết chưa chôn. Tôi tin con gái nhà sang trọng không ai đặt tên quái gở như thế.
[3] Canh Hoạch xứ Bắc là một làng có rất nhiều người thi đỗ tiến sĩ.
[4] Hồi còn ở quê nhà, tôi có chép được một tập 100 bài thơ chữ Hán của ông Trạng Trình, trong đó có bài họa thơ ông Thuyến này. Tiếc thay tôi quên hết nguyên văn, chỉ nhớ đại ý nói: “Đêm sắp hết, mặt trăng sắp lặn, đàn chim ngủ ở cành cũ đã dậy gọi chào vầng đông. Ông muốn đón cảnh bình minh thì dậy sớm kẻo muộn; thế là tôi lại thua ông một bước dài nữa.”
CHƯƠNG 04
CÂU 1 ĐẾN CÂU 6
“Mệnh ghét trai tài, trời ghen gái sắc”
1. Trăm năm trong cõi người ta, [1]
Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau. [2]
3. Trải qua một cuộc bể dâu, [3]
Những điều trông thấy đà đau đớn lòng.
5. Lạ gì bỉ sắc tư phong, [4]
Trời xanh quen thói má hồng đánh ghen. [5]
Đính chính và xác định
Câu 4: Chữ “đà” ở câu này, nhiều bản in là “mà”;chỉ có vài bản in là “đà.” Xét ra chữ “đà” có lẽ đúng hơn, vì nó tiếp nghĩa với chữ “một cuộc” ở câu trên, làm cho lời than đau đớn thêm, thấm thía sâu rộng; mới trải có một cuộc bể dâu, mà những điều trông thấy “đà” làm cho tác giả đau đớn lòng, thì từ xưa đến nay, lại từ nay về sau, còn có bao nhiêu cuộc bể dâu nữa? Nêu để chữ “mà” thì hai câu lục bát này không khẩn thiết với nhau.
Chú giải và dẫn điển
[1] Trăm năm có nhiều nghĩa. Chữ trăm năm ở đây thì nghĩa là quãng thời gian lâu dài của một đời người do câu chữ nho [人 生 百 嵗 為 期 = nhân sinh bách tuế vi kỳ = đời sống của người lấy trăm năm làm kỳ hạn]. Ta chúc các cụ già sống lâu trăm tuổi, tức là chúc các cụ được sống đầy đủ cuộc đời trời định. Tác giả dùng chữ trăm năm để chỉ chính đời tác giả.
[2] Tài mệnh ghét nhau lấy ý từ câu chữ Hán [古 来 才 命 两 相 妨= cổ lai tài mệnh lưỡng tương phương = xưa nay phần tài hoa và phần số mệnh, hai bên nó vẫn làm hại lẫn nhau ở trong đời người].
[3] Cuộc bể dâu cũng gọi là cuộc tang thương, nghĩa là cuộc biến đổi to lớn ở đời như ruộng dâu (tang điền [桑 田]) biến thành biển rộng (thương hải [滄 海]) hay biển rộng biến thành ruộng dâu. Trong truyện thần tiên, bà tiên Ma Cô [蔴 姑] cónói “Từ khi ta được vào hội tiên đến giờ ta đã thấy ba lần biển Đông hóa ra ruộng dâu rồi. Dạo vừa rồi ta đi dự hội ở đảo Bồng lai ta thấy nước biển trong và nông bằng nửa lần hồi trước, có lẽ lại sắp hóa thành ruộng dâu chăng?” Cuộc bể dâu nói đây là cuộc chính biến cuối Lê sang Nguyễn.
[4] Bỉ sắc tư phong [彼 嗇 斯 豐] = Phần kia thiếu thốn; phần này đầy đủ. Sách chữ Hán có câu [豐 于 才 嗇 于 遇= phong vu tài sắc vu ngộ = đầy đủ về phần tài hoa thì thiếu kém về phần gặp gỡ may mắn].
[5] Trời xanh quen thói má hồng đánh ghen lấy ý từ câu chữ Hán [造 物 妬 紅 顔 = tạo vật đố hồng nhan = thợ trời ghen với gái má hồng].
Diễn ra văn xuôi
Câu 1 và 2 = Trong một đời người thường gọi trăm năm, ta được sống ở trên cõi người ta này, ta thấy người có tài thì thường số mệnh xấu, cùng khổ suốt đời. Điều này khiến ta khéo nghĩ vẩn vơ, tin rằng người xưa vẫn nói “chữ tài và chữ mệnh ghét nhau” là rất đúng và lòng ta thường uất hận vì những lẽ bất công đó.
Câu 3 và 4 = Ấy bởi cái lẽ tài mệnh ghét nhau như thế nên mới trải qua một cuộc vận nước biến đổi to lớn như ruộng dâu hóa biển cả này mà những điều ta trông thấy đã khiến lòng ta đớn đau vô cùng.
Câu 5 và 6 = Nhưng thôi, mình tuy kém phần vận mệnh may mắn kia, thì đã được đầy đủ phần tài hoa đáng quý này rồi. Luật bù trừ, trời đất xưa nay vẫn thế.
Nhận xét về đoạn mở đầu này
Xét trong đoạn này, tuy ngắn gọn chỉ có 6 câu nhưng ý tứ thật đầy đủ dồi dào, thật bao la tha thiết, vừa than thở cho chính mình tác giả tài cao mệnh yểu (câu 1 và 2), vừa than thở cho khách anh hùng xưa nay cũng gặp bước không may như mình trong buổi loạn lạc (câu 3 và 4) vừa than thở cho một hồng nhan bị ông xanh ghen ghét đày đọa mà mình sắp kể truyện lại vừa để tự an ủi mình và vừa để làm mối chuyển tiếp vào truyện chính. Đọc 6 câu mở đầu này rồi, càng ngẫm nghĩ ta càng thấy cái thiên tài cao siêu phi thường của Tố Như tiên sinh.
Những chữ hay câu có ý móc nối
Nhóm chữ “những điều trông thấy” đọc qua thì thấy chỉ có ý nghĩa bình dân là [“vận khứ anh hùng ẩm hận đa” = vận trời đã bỏ, khách anh hùng phải nuốt hận nhiều], nhưng đâu phải chỉ nói có thế? Chúng còn nói cả đến điều [“thời lai đồ điếu thành công dị” = gặp thời, kẻ câu cá, kẻ hàng thịt cũng làm nên công danh rất dễ nữa]. Những bọn vô tài hữu mệnh mà tác giả than thở kín đáo đó là ai? Xin độc giả cũng nghĩ mà hiểu ngầm như tác giả nói ngầm.
CÂU 7 ĐẾN CÂU 38
“Trang trọng khác vời, phong lưu rất mực”
7. Cảo thơm lần giở trước đèn, [1] Phong tình cổ lục còn truyền sử xanh. [2, 3]
9. Rằng năm Gia Tĩnh triều Minh, Bốn phương phẳng lặng, hai kinh vững vàng. [4] 11. Có nhà viên ngoại họ Vương, [5] Gia tư nghỉ cũng thường thường bực trung. [6, 7] 13. Một trai con thứ rốt lòng, [8] Vương Quan là tự, nối dòng nho gia. [9] 15. Đầu lòng hai ả tố nga, Thúy Kiều là chị, em là Thúy Vân. 17. Mai cốt cách, tuyết tinh thần, [10] Mỗi người mỗi vẻ, mười phân vẹn mười. 19. Vân xem trang trọng khác vời, Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang. [11] 21. Hoa cười ngọc thốt đoan trang, [12] Mây thua nước tóc, tuyết nhường màu da. 23. Kiều càng sắc sảo, mặn mà, So bề tài, sắc, lại là phần hơn. 25. Lờ thu thủy, nhợt xuân sơn, [13] Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh. [14] 27. Một, hai nghiêng nước nghiêng thành, [15] Sắc rành đòi một, tài rành họa hai. 29. Thông minh vốn sẵn tư trời, Pha nghề thi họa, đủ mùi ca ngâm. 31. Cung thương làu bậc ngũ âm, [16] Nghề riêng ăn đứt hồ cầm một trương.
33.Khúc nhà tay lựa nên chương, [17] Một thiên bạc mệnh, lại càng não nhân. [18] 35. Phong lưu rất mực hồng quần, Xuân xanh sấp xỉ tới tuần cập kê [19] 37. Êm đềm trướng rủ màn che, Tường đông ong bướm đi về mặc ai. [20]
Đính chính và xác định
Câu 18: Nhóm chữ “mỗi người mỗi vẻ” ở câu này nhiều bản Kiều quốc ngữ in lầm ra “mỗi người một vẻ”; lại có bản in lầm là “một người một vẻ.” Tất cả đều nghe không êm thuận tự nhiên bằng “mỗi người mỗi vẻ” để đi với “mười phân vẹn mười”, vì 2 chữ mỗi đi với 2 chữ mười nghe lưu loát tự nhiên hơn.
Câu 25: “Lờ thu thủy, nhợt xuân sơn” là diễn theo ý nghĩa câu chữ Hán [眼 光 秋 氺 眉 淡 春 山] = nhỡn quang thu thủy mi đạm xuân sơn = mắt trong sáng hơn nước trong lặng mùa thu, lông mày tươi đẹp hơn núi cỏ xanh tươi mùa xuân. Hai câu lục bát này tả vẻ đẹp của Kiều bằng 4 cách so sánh: (1) mắt thì trong sáng làm lờ được nước mùa thu, (2) lông mày thì tươi đẹp làm nhợt được vẻ tươi đẹp núi mùa xuân đầy cỏ non xanh tươi, (3) đôi má hồng thì làm hoa phải ghen vì thua màu đỏ thắm, và (4) đôi lông mày thì làm cho liễu phải hờn vì kém màu xanh đẹp. Nghĩa rõ ràng là thế, mà các bản Kiều quốc ngữ và phần nhiều các bản Kiều nôm đều in lầm ra thành “Làn thu thủy, nét xuân sơn [瀾 秋 氺 涅 春 山]”!
Câu 28: “Sắc rành đòi một, tài rành họa hai” các bản quốc ngữ đều in là “Sắc đành đòi một, tài đành họa hai” nghe thật tối nghĩa. Vậy xin xác định là “Sắc rành đòi một tài rành họa hai” cho rõ nghĩa hơn. Trong bản Kiều chữ Nôm, có nhiều chữ [火+亭] rành khắc lầm ra [停] đành như thế.
Chú giải và dẫn điển
[1] Cảo thơm =Cảo là quyển vở do chínhtay người chép. Các cụ nhà nho xưa vẫn gập lá cây trạch lan vào trong sách quý để trừ mọt. Trạch lan cũng gọi là cây mần tưới là loại thảo thân có từng đốt, mỗi đốt có hai lá mọc đối nhau, hình giống lá đào có mùi thơm dịu, ăn được; về mùa đông thì các cụ đeo ở trong túi áo trừ bọ chét, về mùa hè thì nấu tắm trừ ghẻ lở. Cây mần tưới chữ Hán gọi là vân 芸, nên sách có để lá mần tưới thì gọi là vân cảo [芸 槁].
[2] Phong Tình Lục [風 情 録] = Tên cuốn truyện ông Nguyễn Du đi sứ Tàu mua được. Ông thấy Vương Thúy Kiều tả ở trong truyện cũng tài cao số kém gặp cảnh long đong thất chí như ông, nên ông mới mang về diễn ra thành truyện Đoạn Trường Tân Thanh để ký thác tâm sự đau buồn của mình. Người sau cho là ông dịch ở “Thanh Tâm Tài Nhân” ra là lầm. Tôi sẽ có lời kể rõ chuyện tưởng lầm này ở sau đoạn cuối quyển Truyện Kiều tôi chú giải này.
[3] Sử xanh = Người xưa lúc chưa biết làm giấy, lấy mũi dùi nhọn viết chữ vào những thanh cột tre còn lượt tinh xanh, rồi khoan lỗ một đầu xâu lại thành sách. Những sách truyện bằng thanh tre xanh đó người ta gọi là thanh sử [青 史] (sử xanh). Chữ sách [册] trong chữ nho tượng hình sách thanh tre đó.
[4] Hai kinh = Vua Thành Tổ nhà Minh nguyên là con thứ vua Minh Thái Tổ, phong vương ở Yên Kinh sau cướp ngôi vua của cháu ở Nam Kinh, mới gọi Yên Kinh là Bắc Kinh. Bởi vậy nhà Minh có hai kinh đô.
[5] Viên ngoại = Về đời nhà Tống đến đời nhà Minh bên Tàu, những người nhà giàu đứng đắn đều gọi là viên ngoại, chứ không phải là một chức viên ngoại, lang trung ở các bộ.
[6] Gia tư [家 資] = Tất cả vốn liếng tài sản của gia đình.
[7] Nghỉ = Một đại danh từ cổ của ta, tương đương với nó, hắn, ông ấy, cô ấy, vân vân. Trong truyện xưa có câu nói về cô Mỵ Châu “nghỉ ngây, nghỉ dại, nghỉ tin người” (= cô ấy ngây, cô ấy dại, cô ấy tin Trọng Thủy).
[8] Rốt = Người con cuối cùng, cùng với nghĩa chữ út.
[9] Tự = Tên chính thức đặt cho một người, nhất là cho con gái, đã cáo với tổ tiên; nhiều bản quốc ngữ dịch là chữ. Theo tục lệ Tàu trước kia, cha mẹ không đặt tên con sẵn cho con gái lúc nhỏ. Lúc sắp lấy chồng, hai họ mới bàn nhau đặt tên cho cô dâu, để tránh trùng tên với các cụ bên nhà rể. Do đó, con gái chưa có chồng gọi là vị tự [未 字] (= chưa có tên chính thức).
[10] Mai cốt cách [梅 骨 骼] = Hình dáng người có vẻ thanh tao lịch sự như cành hoa mai – Tuyết tinh thần [雪 精 神] = Vẻ mặt tỏ ra có tinh thần sáng sủa và nghiêm trang như tuyết.
[11] Khuôn trăng đầy đặn nét ngài nở nang lấy điển trong sách tướng: Mặt như mặt trăng đầy, lông mày đậm và ngang như con tằm nằm là tướng tốt có lòng phúc hậu, con cháu đông đúc đề huề.
[12] Thốt = Nói. Ta có câu: “Biết thì thưa thốt, không biết thì dựa cột mà nghe”. Ngọc thốt = Nói toàn những lời đứng đắn đáng quý.
[13] Lờ thu thủy = Lòng mắt trong sáng hơn mặt nước trong lặng mùa thu như lờ đục đi. Nhợt xuân sơn = Lông mày có vẻ tươi đẹp hơn mặt núi có cỏ xanh rờn về mùa xuân, so sánh với nhau thì vẻ tươi núi mùa xuân trông như nhợt bớt đi.
[14] Liễu hờn kém xanh = Đời nhà Đường con gái thường bôi lông mày bằng sáp xanh. Hai câu 25 và 26 dùng 4 cách so sánh để tả sắc đẹp của Kiều: mắt thì trong sáng hơn thu thủy, lông mày thì tươi đẹp hơn xuân sơn. Sắc má thì đỏ đẹp hơn hoa, sắc lông mày thì xanh đẹp hơn lá liễu.
[15] Một hai nghiêng nước nghiêng thành lấy điển từ câu hát của Lý Diên Niên đời Hán Vũ Đế để tả vẻ đẹp em gái chàng cho vua nghe [北 方 有 佳 人 絶 世 而 獨 立] = bắc phương hữu giai nhân, tuyệt thế nhi độc lập = phương bắc có người đẹp tuyệt trần, đứng riêng một mình. [一 顧 傾 人 城 再 顧 傾 人 國] = nhất cố khuynh nhân thành, tái cố khuynh nhân quốc = nhìn một cái làm nghiêng một thành, nhìn hai cái làm nghiêng cả nước người.
[16] Cung, thương, giốc, trủy, vũ = Năm âm về ca nhạc xét theo giọng đục, trong, cao, thấp. Cung là âm đục thấp nhất, thương âm đục thấp thứ hai, giốc âm trung bình giữa trong đục cao thấp, trủy âm trong cao bực nhì, vũ âm trong cao nhất. Trong câu lục-bát “Trong như tiếng hạc bay qua / đục như nước suối mới sa nửa vời” thì trong là âm vũ, đục là âm cung.
[17] Chương [章] = Bài hát. Trương [張] = Cây đàn.
[18] Một thiên bạc mệnh = Tên bản đàn Kiều đặt ra để tả nổi xấu số khổ sở của người đàn bà, con gái.
[19] Cập kê = Đến tuổi sắp lấy chồng. Kê [筓] = Trâm cài búi tóc. Kinh Lễ nói con gái năm 15 tuổi thì búi tóc gọn lên mà cài cái kê vào, do đó tuổi ấy là tuổi cập kê.
[20] Tường đông ong bướm đi về mặc ai lấy điển từ câu Mạnh Tử [踰 東 隣 而 摟 其 処 女 = du đông lân nhi lâu kỳ xử nữ = trèo sang hàng xóm bên đông mà lôi con gái chưa chồng người ta đi]. Đây ý nói Kiều không để ý đến cậu con trai nào ngấp nghé cả.
Diễn ra văn xuôi
Câu 7, 8 = Ngồi trước đèn giở lần lần những chập sách thơm phức những mùi lá trạch lan ra xem, ta thấy có quyển Phong Tình Lục chép truyện sau đây.
Câu 9, 10 = Truyện chép rằng: Trong đời Gia Tĩnh (1522 – 1566) triều nhà Minh, bốn phương yên ổn và hai kinh Nam, Bắc đều vững vàng không có giặc giã đe dọa.
Câu 11, 12 = Hồi đó ở Bắc Kinh có nhà ông viên ngoại họ Vương, tài sản ông ta cũng vào hạng trung bình.
Câu 13, 14 = Ông có một trai là út đặt tên là Vương Quan và sẽ là người con nối nghiệp học hành nhà sau này.
Câu 15, 16 = Hai con sinh trước là hai cô gái rất trắng đẹp như tiên trên cung trăng; chị tên là Thúy Kiều; em tên là Thúy Vân.
Câu 17, 18 = Hai cô này đều có hình dáng thanh tao như hoa mai và tinh thần trong sáng nghiêm trang như tuyết. Tuy mỗi cô có một vẻ khác nhau, cô nào cũng mười phần đẹp hoàn toàn cả mười.
Câu 19, 20 = Nàng Vân xem ra có vẻ đứng đắn cẩn thận, rất mực khác đời; khuôn mặt thì đầy đặn kín đáo như mặt trăng rằm; đôi lông mày thì nở nang gọn gàng như con tằm nằm.
Câu 21, 22 = Vẻ mặt nàng cười trông tươi đẹp như hoa, giọng nàng nói đã hay, lại thốt ra những lời đứng đắn đáng quý như vàng ngọc; màu tóc nàng đen mượt so với mây, mây phải thua; mà da nàng trắng mịn so với tuyết, tuyết phải nhường.
Câu 23, 24 = Còn nàng Kiều tinh thần trông lại càng sắc sảo, vẻ đẹp trông lại càng mặn mà ưa mắt. So với nàng Vân, thì Kiều hơn về tài sắc.
Câu 25, 26 = Vẻ trong sáng của đôi mắt nàng so với nước mùa thu thì nươc mùa thu phải lờ đục hơn; đôi lông mày tươi đẹp của nàng so với mặt núi mùa xuân xanh rờn những cỏ, thì màu núi mùa xuân phải nhợt đi; sắc tươi thắm mặt nàng so với hoa thì hoa phải thua mà sinh lòng ghen; màu xanh đẹp của lông mày nàng so với liễu thì liễu phải kém mà sinh lòng hờn tức.
Câu 27, 28 = Nàng thật đúng là bực giai nhân tột bực – liếc mắt ngó một cái làm nghiêng đổ một thành người ta; lại liếc mắt ngó cái nữa là làm nghiêng đổ cả nước người ta. Về phần nhan sắc, thì rành rành là chỉ có nàng là nhất, về phần tài hoa thì rành rành là họa may mới được một người bằng nàng nữa là hai.
Câu 29, 30 = Nàng lại sẵn được trời cho tư chất thông minh – thi, họa, ca ngâm, tài hoa đủ nghề.
Câu 31, 32 = Nàng rất giỏi về âm nhạc – các cung các bậc trong âm lục nàng đều lầu thuộc cả, nhất là ngón tài riêng về đánh đàn hồ cầm thì thật ăn đứt không ai theo kịp.
Câu 33, 34 = Chính tay nàng làm ra một bản đàn gọi là “Thiên bạc mệnh” mà khi gảy lên lại càng khiến người ngồi nghe phải sầu não ruột gan.
Câu 35, 36 = Nàng thật là một trang gái tài mạo phong nhã vào bậc nhất trong bọn quần hồng, và xuân xanh đã đến tuổi quấn tóc cài trâm (15, 16 tuổi).
Câu 37, 38 = Hàng ngày nàng vẫn vui ở nơi kín đáo trong nhà trướng rũ màn che, thật êm đềm lặng lẽ không để ý gì đến những kẻ ngấp nghé dòm ngó.
Những câu hay chữ có ý móc nối
Trong truyện Kiều, lắm câu mới đọc thì thấy như là thừa, chỉ đặt cho đủ câu, cho liền vần. Nghĩ vậy là lầm, vì chính những câu đó thường là câu quan hệ, đặt để móc nối những việc về sau. Những câu rất tầm thường trong đoạn này như: “Bốn phương phẳng lặng…”, “Gia tư … bực trung” đều dụng ý móc nối ấy cả. Câu trên thì móc nối xa với câu Kiều khuyên Từ Hải: “Ngẫm từ khởi sự binh đao / đống xương vô định đã cao bằng đầu” cho biết rằng Từ Hải đã bắt đầu làm mất cảnh thái bình ấy. Câu dưới: “Gia tư … bực trung” thì móc nối với sự Viên ông bị tống tiền vì có tài sản.
Những câu tả tướng tốt về Thúy Vân như: “hoa cười ngọc thốt” và “khuôn trăng đầy đặn” gợi trước cho ta biết hạnh phúc của nàng. Những câu tả tướng “anh hoa phát tiết ra ngoài” của Kiều như: mắt trong, lông mày tươi, nét mắt liếc nhìn quyến rũ, để gợi cho ta biết cuộc đời giang hồ của nàng. Những câu tả tài hoa của Kiều như “pha nghề thi họa, đủ mùi ca ngâm” và “cung thương làu bực ngũ âm” thì móc nối với biết bao nhiêu cuộc đề thơ và gẩy đàn của nàng về sau.
Câu “Êm đềm trướng rủ màn che” thì dùng ý để móc nối với ý ngược lại của cuộc “bộ hành chơi xuân” cho mãi đến lúc “bóng chiều như giục cơn buồn”. Ý câu “Tường đông ông bướm đi về mặc ai” cũng dùng để móc nối ngược lại với câu “Khách đà lên ngựa, người còn nghé theo” và với câu tưởng nhớ đến Kim Trọng “Người đâu gặp gỡ làm chi / trăm năm biết có duyên gì hay không?”
CHƯƠNG 05
CÂU 39 ĐẾN CÂU 132
“Vui hội đạp thanh, viếng mồ vô chủ”
39. Ngày xuân con én đưa thoi, [1] Thiều quang chín chục đã ngoài sáu mươi. [2] 41. Cỏ non xanh tận chân trời, Cành lê trang điểm một vài bông hoa. [3] 43. Thanh minh trong tiết tháng ba, [4] Lễ là tảo mộ, hội là đạp thanh. [5] 45. Gần xa nô nức yến anh, [6] Chị em sắm sửa bộ hành chơi xuân. 47. Dập dìu tài tử, giai nhân, Ngựa xe như nước, áo quần như chen. [7, 8] 49. Ngổn ngang gò đống kéo lên, [9] Thoi vàng bỏ rác tro tiền dấy bay. 51. Tà tà bóng ngả về tây, Chị em thơ thẩn dan tay ra về. 53. Bước dần theo ngọn tiểu khê, Lần xem phong cảnh có bề thanh thanh. 55. Nao nao dòng nước uốn quanh, [10] Nhịp cầu nho nhỏ cuối ghềnh bắc ngang. [11] 57. Sè sè nấm đất bên đàng, [12] Dàu dàu ngọn cỏ nửa vàng nửa xanh. 59. Rằng: “Sao trong tiết thanh minh, Mà đây hương khói vắng tanh thế mà?” 61. Vương Quan mới dẫn gần xa: “Đạm Tiên nàng ấy xưa là ca nhi. 63. Nổi danh tài sắc một thì, Xôn xao ngoài cửa hiếm gì yến anh. [13] 65. Phận hồng nhan có mong manh, Nửa chừng xuân thoắt gãy cành thiên hương. [14] 67. Có người khách ở viễn phương, Xa nghe cũng nức tiếng nàng tìm chơi. 69. Thuyền tình vừa ghé tới nơi, [15] Thì đà trâm gẫy bình rơi bao giờ. 71. Buồng không lạnh ngắt như tờ, [16] Dấu xe ngựa đã rêu lờ mờ xanh. 73. Khóc than khôn xiết sự tình, Khéo vô duyên ấy là mình với ta. 75. Đã không duyên trước chăng mà, Thì chi chút ước gọi là duyên sau. 77. Sắm xanh nếp tử xe châu, [17] Bụi hồng một nấm mặc dầu cỏ hoa. 79. Trải bao thỏ lặn ác tà, [18] Ấy mồ vô chủ, ai mà viếng thăm!” 81. Lòng đâu sẵn mối thương tâm, Thoạt nghe Kiều đã đầm đầm châu sa. [19] 83. “Đau đớn thay phận đàn bà! Lời rằng bạc mệnh cũng là lời chung. 85. Phũ phàng chi bấy hoá công, Ngày xanh mòn mỏi má hồng phôi pha. 87. Sống làm vợ sấp người ta, [20] Hại thay thác xuống làm ma không chồng. 89. Nào người phượng chạ loan chung, Nào người tích lục tham hồng là ai? [21] 91. Đã không kẻ đoái người hoài,
Sẵn đây ta thắp một vài nén hương. 93. Gọi là gặp gỡ giữa đường, Họa là người dưới suối vàng biết cho.” [22] 95. Lầm rầm khấn khứa nhỏ to, Sụp ngồi đặt cỏ trước mồ bước ra. [23] 97. Một vùng cỏ áy bóng tà, [24] Gió hiu hiu thổi một vài bông lau. 99. Rút trâm sẵn giắt mái đầu,
Vạch da cây vịnh bốn câu ba vần. 101. Lại càng mê mẩn tâm thần Lại càng đứng lặng tần ngần chẳng ra. [25] 103. Lại càng ủ dột nét hoa, [26] Sầu tuôn đứt nối, châu sa vắn dài. [27] 105. Vân rằng: “Chị cũng nực cười, Khéo dư nước mắt khóc người bâng quơ.” [28] 107. Rằng: “Hồng nhan tự nghìn xưa, Cái điều bạc mệnh có chừa ai đâu? 109. Nỗi niềm tưởng đến mà đau, Thấy người nằm đó biết sau thế nào?” 111. Quan rằng: “Chị nói hay sao, Một lời là một vận vào khó nghe. 113. Ở đây âm khí nặng nề,
Bóng chiều đã ngả dậm về còn xa.” 115. Kiều rằng: “Những đấng tài hoa, Thác là thể phách, còn là tinh anh, [29] 117. Dễ hay tình lại gặp tình, Chờ xem ắt thấy hiển linh bây giờ.” 119. Một lời nói chửa kịp thưa, Phút đâu ngọn gió cuốn cờ đến ngay. [30] 121. Ào ào trút lộc rung cây, [31]
Ở trong dường có hương bay ít nhiều. 123. Đè chừng ngọn gió lần theo, Dấu giày từng bước in rêu rành rành. 125. Mắt nhìn ai nấy đều kinh, Nàng rằng: “Này thực tinh thành chẳng xa. 127. Hữu tình ta lại gặp ta, Chớ nề u hiển mới là chị em.” [32] 129. Đã lòng hiển hiện cho xem,
Tạ lòng nàng lại nối thêm vài lời. 131. Lòng thơ lai láng bồi hồi, Gốc cây lại vạch một bài cổ thi.
Đính chính và xác định
Câu 42: Động từ “trang điểm” ở câu này, các bản quốc ngữ đều in là “trắng điểm.” Đó là theo một bản in nôm của một nhân vật theo tây học sửa lầm chữ trang [装] ra chữ trắng (chữ nôm này viết bằng cách gắn thêm chữ bạch [白] trên nóc chữ trang [壯]) cho khắc xuất bản, rồi lại được một ông văn sĩ tây nào đó khen chữ “trắng điểm” thật hay (sự việc này xảy ra trong khoảng 1900-1912). Thế rồi các nhà xuất bản Kiều quốc ngữ, không nghĩ phải trái, cứ ùa theo lời khen của nhà văn sĩ tây mà in câu này thành “Cành lê trắng điểm một vài bông hoa.” Cũng nên nhắc đến một giai thoại về Tể tướng Bùi Độ đời nhà Đường. Ông Độ có khu vườn cỏ rộng mênh mông tít thẳm, về mùa xuân cỏ non xanh rì phẳng một lượt, khách xem khen mãi. Ông chỉ lũ dê trắng và bảo khách: “Vườn này đẹp thế là nhờ các chú này trang điểm cho khu vườn đẹp thêm.” Chữ “trắng điểm” nghe thật ngô nghê không đúng với lời văn tiếng Việt; vả lại nói “hoa lê” là đã đủ ý trắng rồi, cần gì phải nói trắng nữa cho thừa? Các bản cũ dùng ý hoa lê trang điểm cho cảnh vườn, ý mới hay.
Câu 48: Nhóm chữ áo quần như chen lấy điển ở câu chữ nho tả cảnh xem hội: [士 女 櫛 比= sĩ nữ chất tị = con trai con gái chen nhau như răng lược]. Chữ áo hàm ý con trai, và chữ quần hàm ý con gái. Có bản in là “áo quần như nen” thật là gượng gạo và vô nghĩa.
Câu 50: “Thoi vàng bỏ rác, tro tiền dấy bay” = Nhóm đi tảo mộ nào cũng mang theo những bó vàng mã cuốn thành thỏi xổ tung ra rác cả đường để cúng những cô hồn, ma quỷ. Họ cũng đốt những tập giấy in tiền cúng trước mồ tổ tiên, gây ra những tro tàn bốc lên bay theo gió. Bốn chữ “tro tiền dấy bay” nghĩa là thế (dấy = bốc lên). Ngổn ngang gò đống kéo lên / thoi vàng bỏ rác, tro tiền dấy bay” lấy ý ở bài thơ thanh minh của thi sĩ Cao Cúc Khanh: [南 北 山 頭 多 墓 田=nam, bắc sơn đầu đa mộ điền = ở đầu núi bắc và nam có nhiều khu ruộng đầy mồ mả] – [清 明 祭 掃 各 紛 然= thanh minh tế tảo các phân nhiên = đến ngày lễ thanh minh, mọi người nhộn nhịp đến tảo mộ cúng tế một lượt] – [紙 灰 飛 作 白 蝴 蝶=chỉ hôi phi tác bạch hồ điệp =
tro tiền giấy theo gió bay lên trông giống như đàn bướm trắng] – [淚 血 染 成 紅 杜 鵑= lệ huyết nhiễm thành hồng đỗ quyên = những giọt nước mắt như máu rỏ xuống nhuộm thành màu đỏ hoa đỗ quyên]. Vì chữ bỏ [𠬕] (= chữ khứ [去] ghép vào với chữ bổ [補]) hình thù khó khắc và in nhòe, có bản đổi thành [捕](= chữ thủ [扌] ghép vào với chữ bố [甫])cho dễ khắc. Nhưng người phiên âm đầu tiên không luận ra chữ [扌] (thủ) bên chữ [甫] (bố) là gì, mới đọc lầm ra bõ, cho rằng vàng thỏi ở làng Bõ (?) làm, rồi lại đổi chữ dấy [𧽈] (= chữ khởi [起] ghép vào với chữ duệ[曳]) thành chữ giấy [絏] để đối với chữ bõ cho chỉnh, rõ thật vô nghĩa đến nực cười.
Câu 76: Thì chi chút ước gọi là duyên sau = Kiếp này đã vô duyên với nhau, thì xin chôn cất tử tế để làm duyên ước hẹn kiếp sau. Có bản in là “chút đỉnh” e rằng ý nghĩa không được thiết thực như “chút ước.”
Câu 78: Bụi hồng một nấm mặc dầu cỏ hoa = Chôn thành một ngôi mộ tử tế ở bên con đường cái lớn lúc nào cũng xe ngựa rầm rộ tung bụi đỏ lên, rồi trồng hoa cỏ trang điểm cho đẹp, rồi từ biệt nhờ khách qua đường trông nom. Câu này tả cảnh thật là thê thảm – một nấm mồ hoang nằm ngay giữa đám bụi hồng mà quanh năm chẳng ai thèm ngó đến. Thế mà nhiều bản in đổi chữ ‘bụi hồng” ra “vùi nông” nói là theo hai chữ “thiển thổ [淺土]” ở cuốn Thanh Tâm Tài Nhân. Đổi thế là có hai điều lầm: (1) Thiển thổ là đất nông, chôn tạm, không có long mạch, chứ đâu phải “vùi nông”; (2) Người khách đã sắm nếp tử xe châu chôn cất long trọng, hẹn ước kiếp sau, thì sao lại vùi nông cho xong một cách khinh bạc như vậy?
Câu 82: Chữ thoát [脱] có ba âm: thoát, thoắt, thoạt. Chữ đó thấy ở câu 82 phải phiên âm là thoạt mới đúng nghĩa = thoạt mới nghe, Kiều đã thương tâm rồi. Phiên âm nó là thoắt thì thật lầm.
Câu 87: Sống làm vợ sấp người ta – Chữ “sấp” ở câu này nghĩa là gái thanh lâu lúc sống, bất cứ ai đến đều phải làm vợ người ta cả. Nhiều bản nôm viết chữ này là [插] (Hán = sáp, nôm = sấp), chứ không viết là [泣] (Hán = khấp, nôm = khắp). Để chữ “khắp” thật là sai, vì làm vợ khắp cả mọi người thế nào được.
Câu 92: Sẵn đây ta thắp một vài nén hương – Chữ “thắp” trong câu này cả các bản nôm hay quốc ngữ đều in không giống nhau: hoặc là “thắp”, là “kiếm”, hay là “đắp.” Nay xin xác nhận “thắp” là đúng, vì “đắp” thì vô nghĩa hẳn đi rồi. Còn “kiếm” thì tuy có nghĩa, nhưng đã sẵn đây rồi, thì e kiếm là thừa.
Câu 102: Lại càng đứng sững tần ngần chẳng ra – Chữ “đứng sững” nhiều bản quốc ngữ in là “đứng lặng”, không đúng nghĩa bằng bản nôm của cụ nghè Vũ Trinh in là đứng “sững [爽]”. Hơn nữa, đứng sững là như đứng mê đi vì thương cảm quá; còn đứng lặng chỉ là đứng im thôi, đầu óc vẫn tỉnh. Chữ “đứng sững” mới thật khẩn thiết với chữ “tần ngần.”
Câu 120: Những bản in ngọn gió cuốn cờ đúng hơn những bản in trận gió cuốn cờ vì đây chỉ là một luồng gió lốc coi như hồn ma hiện ra, chứ không phải là một trận gió có nhiều cơn liên tiếp.
Chú giải và dẫn điển
[1] Con én đưa thoi = Ngày mùa xuân qua lại như cái thoi dệt vải làm hình hai con én qua lại mau chóng ở trên khung cửi khi người ta dệt vải.
[2] Thiều quang = Ánh sáng non đẹp của mùa xuân. “Thiều quang chín chục đã ngoài sáu mươi” = Ba tháng mùa xuân (90 ngày mùa xuân) đã qua mất hơn 60 ngày rồi, tức là trời đã sang tháng ba được mấy ngày.
[3] Cành lê trang điểm một vài bông hoa = Các cành lê đã nở ít hoa trang điểm cho bãi cỏ xanh thêm đẹp. Xem lời đính chính câu 42 ở trên.
[4] Thanh minh = Âm lịch chia mỗi năm ra làm 12 tiết và 12 khí. Tháng giêng bắt đầu từ ngày lập xuân gọi là tiết, giữa là ngày vũ thủy gọi là khí. Tháng hai bắt đầu từ ngày kinh chập gọi là tiết, giữa là ngày xuân phân gọi là khí. Tháng ba bắt đầu từ ngày thanh minh gọi là tiết, giữa là ngày cốc vũ gọi là khí.
[5] Tảo mộ [掃墓] = Ngày lễ đi thăm mồ mả tổ tiên, đắp điếm sửa sang lại cho sạch sẽ rồi cúng lễ. Đạp thanh [踏青] = Ngày đi dạo hội cỏ xanh đẹp. Xưa có bà công chúa có một khu vườn hoa rất rộng đẹp. Bà cho đắp mồ mả tượng trưng ở trên các gò đống trong vườn, rồi cứ đến ngày tỵ sau tiết thanh minh, thì mở hội tảo mộ đạp thanh cho dân chúng vào xem. Hội đạp thanh, tảo mộ bắt đầu hợp nhất từ đó.
[6] Yến anh = Hai thứ chim nhỏ hay bay thành đàn. Đây là biểu tượng cho những nhóm thanh niên thanh nữ đi chơi hội.
[7, 8] “Ngựa xe như nước áo quần như chen” lấy ý ở câu chữ nho [車 如 流 水 士 女 櫛 比 = xa như lưu thủy, sĩ nữ chất tị = xe ngựa nối đuôi nhau đi như dòng nước chảy, con trai con gái chen nhau như răng lược]. Áo hàm ý con trai; quần hàm ý con gái. Chữ nho gọi học trò là [青 襟 = thanh khâm = áo xanh].
[9] “Gò đống kéo lên” = Lũ lượt kéo nhau lên các gò đống để tảo mộ.
[10] “Nao nao dòng nước uốn quanh” = Dòng nước lượn cong cong nên thơ.
[11] Ghềnh = Mũi đất dôi ra lòng ngòi nước.
[12] Sè sè = Thấp lè tè ở mặt đất.
[13] Chữ yến anh này khác nghĩa với chữ “yến anh” ở câu 45 trên. Yến anh đây là biểu tượng cho những nhóm trai gái đi hội đông như đàn chim yến chim anh. Còn yến anh ở câu 45 hàm ý bọn khách làng chơi.
[14] Cành thiên hương = Biểu tượng của người con gái đẹp như cành hoa thơm trên trời. Tình sử có câu [天 香 一 枝 = thiên hương nhất chi = một cành hoa thơm đẹp trên trời].
[15] Câu 69 và 70 lấy ý từ Đường thi [一片 情 舟 初 到 岸, 瓶 沈 花 折 已 多 時 = nhất phiến tình chu sơ đáo ngạn, bình trầm hoa triết dĩ đa thời = một chiếc thuyền tình mới tới bờ, bình chìm hoa gãy đã lâu rồi].
[16] Lạnh ngắt như tờ = Vắng lặng khiến khách phải rùng mình. “Tờ” đây là tờ tranh vẽ, tả cảnh buồng Đạm Tiên sau khi nàng chết thì vắng ngắt và im lặng như bức tranh. Các bản quốc ngữ không hiểu chữ tờ này, giảng nghĩa lầm là như mặt tờ giấy – người ta chỉ nói phẳng như tờ giấy, không ai nói lặng hay lạnh như tờ giấy.
[17] Nếp tử = Bộ áo quan bằng gỗ tử (cũng gọi là gỗ giổi), một thứ gỗ quý làm áo quan rất tốt. Xa châu = Linh xa (xe rước hồn) chung quanh có diềm đẹp kết bằng ngọc trai. Câu này lấy điển ở trong Tình sử, kể chuyện một một ông vương tước làm ma cho một người vợ lẽ đẹp chết trẻ, có câu [梓 匣 珠 車, 尽 一 時 之 富 貴= tử hạp châu xa, tận nhất thì chi phú quý = hòm bằng gỗ tử, xe có diềm ngọc trai, hết sức vẻ giàu sang một thời].
[18] Thỏ lặn ác tà = Mặt trăng lặn, mặt trời tà.
[19] Châu sa = Nước mắt đổ xuống thành giọt.
[20] Sấp = Xem phần đính chính câu 87 ở trên.
[21] Người tích lục tham hồng = Người tiếc vẻ đẹp mặt hoa mày liễu của nàng mà chưa được tiếp xúc với nàng.
[22] Suối vàng = Âm phủ. Theo sách Tả truyện, vua Trịnh Trang Công giận mẹ muốn giết mình để lập em lên thay bèn bắt mẹ ở riêng một nơi và thề với mẹ rằng [不 及 黃 泉 無 相 見 也=bất cập hoàng tuyền vô tương kiến dã = chưa đến suối vàng không gặp nhau nữa].
[23] Đặt cỏ = Một tục lệ xưa của người Tàu là phúng điếu người quá cố bằng một bó cỏ để kết thành hình súc vật và đốt cho vong hồn người ấy.
[24] Cỏ áy = Cỏ mọc cằn cỗi ở trên đất khô kiệt.
[25] Đứng sững = Xem lời xác định câu 102 ở trên.
[26] Nét hoa = Vẻ mặt đẹp con gái.
[27] Sầu tuôn đứt nối = Chưa hết nỗi sầu này mà đã nghĩ tới mối sầu kia.
[28] Bâng quơ = Không có họ hàng tình nghĩa gì với mình.
[29] Thể phách = Thân thể và phần phách (vía) chủ trương về thất tình : mừng, giận, thương, vui, yêu, ghét, ham muốn. Phần hồn là phần tinh anh chủ trương về đạo đức. Khi chết thì thân thể về đất; phách xuống âm ty; hồn nếu tốt thì được lên trời, nếu không tốt thì phảng phất ở thế gian.
[30] Ngọn gió cuốn cờ = Luồng gió lốc vừa xoáy vừa đi. Các truyện ma quỷ xưa coi hiện tượng thời tiết này là hồn người chết hiện lên. Chữ nho gọi hiện tượng này là [捲 旗 風= quyển kỳ phong = gió cuốn cờ].
[31] Lộc = Cành lá mới nẩy ra còn non mềm.
[32] U [幽 = tối tăm, thuộc về âm, hồn ma]. Hiển [顯 = sáng sủa, thuộc về dương, người còn sống].
Diễn ra văn xuôi
Câu 39 và 40 = Ngày mùa xuân đi nhanh như cái thoi dệt vải hình chim én đưa đi đưa lại ở trên khung cửi. Chín chục ngày ánh sáng trong đẹp đó, hồi ấy đã qua mất hơn 60 ngày rồi.
Câu 41 và 42 = Ngoài đồng cỏ mọc xanh rờn một màu trông như đến tận chân trời. Lại có thêm một vài hoa lê mới nở trên các cành trang điểm cho cánh đồng cỏ thêm đẹp.
Câu 43 và 44 = Trong tiết thanh minh đầu tháng ba này có hội đạp thanh và lễ tảo mộ cùng mở vào một ngày.
Câu 45 và 46 = Mọi người gần xa nô nức kéo đi từng đoàn, như đàn chim yến anh. Ba chị em Kiều cũng sắm sửa đi bộ vui chơi hội này.
Câu 47 và 48 = Trai thanh gái tú dập dìu một lượt rất đông ; ngựa xe liên tiếp đi như dòng nước chảy ; trai áo xanh, gái quần hồng chen nhau mà đi.
Câu 49 và 50 = Mọi người lũ lượt kéo nhau ngổn ngang lên các gò đống để làm lễ tảo mộ. Những thoi vàng mã cúng ma quỷ cô hồn tung ra rác cả mọi nơi ; những tro giấy vàng, giấy tiền đốt cúng tổ tiên theo gió bốc lên phấp phới. Xem lời đính chính câu 50 ở trên.
Câu 51 và 52 = Lúc bóng nắng đã xế về tây rồi, chị em Kiều mới đan tay nhau cùng trở bước ra về có vẻ tiếc thẩn thơ.
Câu 53 và 54 = Chị em bước lần lần theo con đường trên bờ một con ngòi nhỏ, vừa đi vừa ngắm phong cảnh nơi này.
Câu 55 và 56 = Nào là dòng nước chảy uốn cong cong, nào là một chiếc cầu nho nhỏ ở cuối ghềnh đất nọ bắc ngang qua trên mặt nước.
Câu 57 và 58 = Bỗng trông thấy một nấm mồ thấp lè tè ở bên đường, cỏ trên mộ cằn cỗi, nửa vàng nửa xanh trông thật đìu hiu buồn bã.
Câu 59 và 60 = Kiều chỉ nấm mồ và hỏi : Hôm nay là tiết thanh minh tảo mộ, mà sao ngôi mả này hương khói vắng tanh chẳng ai ngó đến ?
Câu 61 và 62 = Vương Quan mới kể lai lịch gần xa của ngôi mả này cho chị nghe : Đạm Tiên là một ca nhi xưa.
Câu 63 và 64 = Nàng đã từng nổi tiếng lẫy lừng một thời là tài sắc bậc nhất. Ngoài cửa nhà nàng lúc nào cũng xôn xao nhộn nhịp, thiếu gì là khách hào hoa.
Câu 65 và 66 = Nhưng kiếp hồng nhan nàng sao mà mong manh quá ! Đang lúc cành hoa mởn mơ thơm nức những mùi hương trời, thì thoắt đâu bỗng gẫy ngang chừng !
Câu 67 và 68 = Có người khách phương xa nghe tiếng nàng lừng lẫy cũng nao nức lòng, không quản xa xôi, cố công tìm đến gặp.
Câu 69 và 70 = Nhưng khi người khách chứa chan tình mơ ước này vừa ghé đến bến, thì cành hoa đã gẫy, bình ngọc đã tan từ bao giờ rồi.
Câu 71 và 72 = Người khách vào thì thấy cảnh buồng nàng vắng vẻ lạnh ngắt như bức tranh vẽ và trước sân thì trên những dấu xe ngựa rêu đã mọc lờ mờ xanh một lượt.
Câu 73 và 74 = Ông ta khóc than kể hết sự tình thương tiếc và nói : Sao ta với nàng lại vô duyên đến thế này ? Không được thấy mặt một lần, không được nói với nhau một lời !
Câu 75 và 76 =Kiếp này đã không có chút duyên nào với nàng, thì nay ta xin làm ma chay chôn cất nàng tử tế để hẹn ước với nàng làm duyên kiếp sau vậy !
Câu 77 và 78 = Hẹn với vong linh nàng thế, rồi ông ta mới sắm sửa lễ tống táng cho nàng linh đình sang trọng vào bậc nhất – quan tài làm bằng gỗ tử là thứ gỗ quý vua chúa vẫn dùng, linh xa chung quanh diềm kết ngọc trai, rồi táng nàng thành một ngôi mộ ở bên con đường lúc nào xe ngựa cũng đi lại, bụi hồng tung bốc.
Câu 79 và 80 = Thế là từ đó đến nay – đã biết bao nhiêu ngày đêm nắng dãi trăng soi – còn ai thăm viếng ngôi mồ vô chủ này nữa đâu ?
Câu 81 và 82 = Lòng Kiều đâu sẵn mối thương xót thế ! Thoạt nghe lời em trai kể, nàng trào nước mắt đầm đìa khóc ngay.
Câu 83 và 84 = Nàng nói : Đau đớn thay phận đàn bà ! Lời người xưa nói “ hồng nhan bạc mệnh ” thật là lời chung cho cả bọn đàn bà, cái kiếp bạc mệnh đó nó có tha cho ai đâu !
Câu 85 và 86 = Sao ông thợ trời nỡ lòng phũ phàng thế nhỉ ? Ông nỡ nào làm cho cái tuổi xanh người ta phải đau đớn mỏi mòn, đôi má hồng lộng lẫy người ta phải nhem nhuốc phôi pha đến thế ?
Câu 87 và 88 = Lúc sống thì ông bắt người ta phải làm vợ bất cứ ai, mà hại thay, lúc chết thì ông lại bắt người ta làm kiếp ma không chồng để hồn không có nơi nương tựa !
Câu 89 và 90 = Trời đã quá phũ phàng với nàng, lại quá tệ bạc với nàng ! Nào những kẻ trước kia thì đằm thắm chung chạ chăn loan gối phượng với nàng, nào những kẻ đã từng được nàng tiếp đón, kẻ thì lúc ra về còn ngẩn ngơ tiếc nhớ mãi đôi lông mày xanh tươi lá liễu của nàng, kẻ thì dốn ngồi say sưa ngắm đôi má hồng đẹp hoa đào của nàng – tất cả đâu rồi, không một ai nhớ đến nấm mồ nàng nữa ?
Câu 91 và 92 = Đã không ai đoái hoài đến nàng nữa, thì sẵn có hương đây ta thắp một vài nén cúng nàng.
Câu 93 và 94 = Gọi là tỏ tình gặp gỡ nhau nơi giữa đường, may ra nàng ở dưới suối vàng thấu cho lòng ta chăng !
Câu 95 và 96 = Hương thắp xong, Kiều lầm dầm khấn khứa mấy lời, rồi ngồi xuống đặt mớ cỏ làm lễ viếng trước mộ.
Câu 97 và 98 = Cúng xong, nàng đứng ngắm cảnh quanh mộ thật buồn – một vùng cỏ cây cằn cỗi dưới bóng nắng xế tà, một vài bông lau phất phơ trước ngọn gió thổi hắt hiu.
Câu 99 và 100 = Cám cảnh quá, Kiều rút cây trâm cài trên đầu xuống mà vạch vào da một cây gần mồ, đề một bài thơ cảm vịnh.
Câu 101 và 102 = Đề thơ xong, tâm thần thêm mê mẩn, Kiều đứng tần ngần mãi chẳng biết nghĩ ra sao nữa.
Câu 103 và 104 = Chỉ thấy nét mặt như hoa của nàng lại càng ủ ê, nước mắt giọt ngắn giọt dài rơi xuống, như thể mối sầu trong lòng tuôn ra mãi.
Câu 105 và 106 = Thúy Vân thấy vậy bảo chị : Chị rõ thật là đáng nực cười ! Sao mà khéo thừa nước mắt đi khóc người bâng quơ, chẳng có họ hàng thân tình gì với mình như vậy ?
Câu 107 và 108 = Kiều đáp : Từ xưa đến nay, kiếp hồng nhan thường vẫn bạc mệnh như thế. Câu nói “ hồng nhan bạc mệnh ” là câu nói chung cho cả khách má hồng, chẳng chừa ai cả !
Câu 109 và 110 = Nghĩ đến nông nỗi ấy mà chị rất đau lòng. Thấy người nằm dưới nấm mộ quạnh hiu này mà chị rất lo buồn, biết sau này mình sẽ ra sao ?
Câu 111 và 112 = Vương Quan nói : Sao chị nói năng kỳ vậy ? Càng nói càng vận mãi sự quái gở vào mình đấy !
Câu 113 và 114 = Thôi chúng ta không nên ở chỗ nặng nề những khí âm u này nữa, về đi thôi ! Trời đã xế chiều rồi, mà đường về thì còn xa !
Câu 115 và 116 = Kiều nói :Những bậc tài hoa thì chỉ chết có phần thể và phách, chứ phần tinh anh là hồn thì còn mãi mãi.
Câu 117 và 118 = Dễ đã mấy khi hai người đồng tình như ta với nàng mà lại gặp nhau ! Ta hãy chờ coi, thế nào cũng sẽ thấy linh hồn nàng hiển hiện cho ta xem bây giờ !
Câu 119 và 120 = Lời Kiều nói chưa ai kịp đáp, thì bỗng thấy một luồng gió lốc như ngọn cờ xoáy đến ngay.
Câu 121 và 122 = Ngọn gió quay ào ào, làm cây cối rung động, làm rơi những lá lộc non xuống, và trong luồng gió như thoang thoảng có mùi thơm.
Câu 123 và 124 = Nhìn theo vết ngọn gió đến đâu thì thấy có vết giầy từng bước in trên mặt đất rõ ràng.
Câu 125 và 126 = Ai nhìn thấy cũng xanh mặt sợ hãi. Kiều nói : Rõ thật lòng thành của ta đã thấu cảm được vong linh nàng rồi đó, có sai đâu !
Câu 127 và 128 = Rồi nàng nói với hồn Đạm Tiên : Chúng ta là đôi bạn hữu tình với nhau, chị đã không nề khách âm phủ, kẻ dương gian mà hiện lên cho nhau biết, thế mới thật là chỗ bạn thân tình chị em !
Câu 129 và 130 = Rồi để đáp tạ tấm lòng của người từ âm phủ, Kiều lại khấn thêm mấy lời nữa.
Câu 131 và 132 = Cao hứng làm thơ của nàng lúc bấy giờ tràn đầy lai láng, không thể nào cầm hãm được nữa. Nàng lại vạch gốc cây đề một bài cổ thi nữa (mặc dù thấy hai em không thích).
Những câu có ý móc nối
Đoạn này chứa đựng nhiều câu báo trước những điều bất hạnh của Kiều :
Những câu Kiều trách trời phũ phàng với đàn bà (“ngày xanh mòn mỏi má hồng phôi pha”, “sống làm vợ sấp người ta”) báo trước hai lần ở thanh lâu.
Những câu Kiều trách người (lúc người ta sống thì “phượng chạ, loan chung, tiếc lục, tham hồng”; lúc người ta chết thì bỏ mồ mả “hương khói vắng tanh”) báo trước những cuộc bị bao kẻ bội bạc lừa đảo.
Câu “Nỗi niềm tưởng đến mà đau / thấy người nằm đó biết sau thế nào” báo trước những cuộc đau thương (tự vẫn không chết, mấy trận đòn làm mất hết nhân cách, và đành nát ngọc tan vàng dưới sông Tiền Đường).
Sự cúng khấn mả Đạm Tiên móc nối với câu Đạm Tiên nói trong giấc mộng “Mấy lòng hạ cố đến nhau.” Sự đề hai bài thơ móc nối với câu “Mấy lời hạ tứ ném châu gieo vàng” và với sự Đạm Tiên đưa cho Kiều thêm 10 đầu đề thơ đoạn trường để “câu thần lại mượn bút hoa vẽ vời.”
Những câu tả cái cầu và ngọn tiểu khê cùng nấm mồ bên đường móc nối với câu Đạm Tiên tả nhà mình “Hàn gia ở mé tây thiên / dưới dòng nước chảy bên trên có cầu.”
Câu Kiều nói với hồn Đạm Tiên “Hữu tình ta lại gặp ta / chớ nề u hiển mới là chị em” móc nối với câu Đạm Tiên trong mộng “Âu đành quả kiếp nhân duyên / cũng người một hội một thuyền đâu xa.”
Những lời tả Kiều đau thương tha thiết cho phận đàn bà móc nối với sự nàng thấy Kim Trọng có phúc tướng, liền ước mong lấy làm chồng để cứu khỏi kiếp bạc mệnh, chứ không phải là do tính tình lẳng lơ.
CHƯƠNG 06
CÂU 133 ĐẾN CÂU 242
“Tơ duyên kỳ ngộ, giấc mộng đoạn trường”
133. Dùng dằng nửa ở nửa về, Nhạc vàng đâu đã tiếng nghe gần gần. 135. Trông chừng thấy một văn nhân, Lỏng buông tay khấu, bước lần dặm băng. [1, 2] 137. Đề huề lưng túi gió trăng, [3] Sau chân theo một vài thằng con con. 139. Tuyết in sắc ngựa câu giòn, [4] Cỏ pha màu áo nhuộm non da trời. [5] 141. Nẻo xa mới tỏ mặt người, Khách đà xuống ngựa tới nơi tự tình. 142. Hài văn lần bước dặm xanh, [6] Một vùng như thể cây quỳnh cành dao. [7] 145. Chàng Vương quen mặt ra chào, Hai Kiều e lệ núp vào dưới hoa. [8] 147. Nguyên người quanh quất đâu xa, Họ Kim tên Trọng vốn nhà trâm anh. [9] 149. Nền phú hậu, bậc tài danh, [10, 11] Văn chương nết đất, thông minh tính trời. [12] 151. Phong tư tài mạo tót vời, [13] Vào trong phong nhã, ra ngoài hào hoa. [14, 15] 153. Chung quanh vẫn đất nước nhà, Với Vương Quan trước vẫn là đồng thân. [16] 155. Vẫn nghe thơm nức hương lân, [17] Một nền Đồng Tước khoá xuân hai Kiều. [18] 157. Nước non cách mấy buồng thêu, [19] Những là trộm nhớ thầm yêu chuốc mòng. [20] 159. May thay giải cấu tương phùng, [21] Gặp tuần đố lá thoả lòng tìm hoa. [22] 161. Bóng hồng nhác thấy nẻo xa, [23] Xuân lan thu cúc mặn mà cả hai. [24] 163. Người quốc sắc, kẻ thiên tài, [25, 26] Tình trong như đã, mặt ngoài còn e. 165. Chập chờn cơn tỉnh cơn mê. Rốn ngồi chẳng tiện, dứt về chỉn khôn. 167. Bóng tà như giục cơn buồn, Khách đà lên ngựa, người còn nghé theo. 169. Dưới cầu nước chảy trong veo, Bên cầu tơ liễu bóng chiều thướt tha. 171. Kiều từ trở gót trướng hoa, Mặt trời gác núi chiêng già thu không. [27] 173. Mảnh trăng chênh chếch dòm song, [28] Vàng gieo ngấn nước, cây lồng bóng sân. 175. Hải đường lả ngọn đông lân, [29] Giọt sương trĩu nặng cành xuân la đà. 177. Một mình lặng ngắm bóng nga, [30] Rộn đường gần với nỗi xa bời bời: 179. Người mà đến thế thì thôi, [31] Đời phồn hoa cũng là đời bỏ đi! 181. Người đâu gặp gỡ làm chi, [32] Trăm năm biết có duyên gì hay không? [33] 183. Ngổn ngang trăm mối bên lòng, Nên câu tuyệt diệu ngụ trong tính tình. [34] 185. Chênh chênh bóng nguyệt xế mành, Tựa nương bên triện một mình thiu thiu. [35] 187. Thoắt đâu thấy một tiểu kiều, [36] Có chiều thanh vận, có chiều thanh tân. [37] 189. Sương in mặt, tuyết pha thân, [38] Sen vàng lững đững như gần như xa. 191. Rước mừng đon hỏi dò la:
“Đào nguyên lạc lối đâu mà đến đây?” [39]
193. Thưa rằng: “Thanh khí xưa nay, [40]
Mới cùng nhau lúc ban ngày đã quên. 195. Hàn gia ở mé tây thiên, [41, 42] Dưới dòng nước chảy bên trên có cầu. 197. Mấy lòng hạ cố đến nhau, [43] Mấy lời hạ tứ ném châu gieo vàng. [44, 45] 199. Vâng trình hội chủ xem tường, [46] Mà sao trong sổ Đoạn Trường có tên. [47] 201. Âu đành quả kiếp nhân duyên, [48] Cũng người một hội, một thuyền đâu xa! [49] 203. Này mười bài mới mới ra, [49a] Câu thần lại mượn bút hoa vẽ vời.” [50, 51]
205. Kiều vâng lĩnh ý đề bài, Tay tiên một vẫy đủ mười khúc ngâm. [52] 207. Xem thơ nức nở khen thầm:
“Giá đành tú khẩu cẩm tâm khác thường [53] 209. Ví đem vào tập Đoạn Trường [54] Thì lèo giải nhất chi nhường cho ai.” [55]
211. Thềm hoa khách đã giở hài, Nàng còn nắm lại một hai tự tình. 213. Gió đâu sịch bức mành mành, Tỉnh ra mới biết rằng mình chiêm bao. 215. Trông theo nào thấy đâu nào Hương thừa dường hãy ra vào đâu đây. 217. Một mình lường lự canh chầy, [56]
Đường xa nghĩ nỗi sau này mà kinh. 219. Hoa trôi bèo dạt đã rành, [57] Biết duyên mình, biết phận mình thế thôi! 221. Nỗi riêng lớp lớp sóng dồi, [58] Nghĩ đòi cơn lại sụt sùi đòi cơn. 223. Giọng kiều rên rỉ trướng loan, [59] Nhà Huyên chợt tỉnh hỏi: “Cơn cớ gì? [60]
225. Cớ sao trằn trọc canh khuya,
“Màu hoa lê hãy dầm dề giọt mưa?” [61]
227. Thưa rằng: “Chút phận ngây thơ,
Dưỡng sinh đôi nợ tóc tơ chưa đền. [62] 229. Buổi ngày chơi mả Đạm Tiên, Nhắp đi thoắt thấy ứng liền chiêm bao. 231. Đoạn trường là số thế nào, Bài ra thế ấy, vịnh vào thế kia. 233. Cứ trong mộng triệu mà suy, [63] Phận con thôi có ra gì mai sau!” 235. Dạy rằng: “Mộng ảo cứ đâu, [64]
Bỗng không mua não chuốc sầu nghĩ nao.” 237. Vâng lời khuyên giải thấp cao
Chưa xong điều nghĩ đã dào mạch tương
239. Ngoài song thỏ thẻ oanh vàng Nách tường bông liễu bay ngang trước mành. 241. Hiên tà gác bóng chênh chênh, Nỗi riêng, riêng trạnh tấc riêng một mình.
Đính chính và xác định
Câu 150: Văn chương nếp đất, thông minh tính trời– Chữ nếp trong câu này nghĩa là lề thói đã quen như tờ giấy đã gấp thành nếp sẵn, lúc gập lại rất dễ. Chữ đất đây là mồ mả tổ tiên táng vào được ngôi đất tốt, khiến con cháu được phát đạt. Văn chương nếp đất = Kim Trọng được nền nếp sẵn sàng của mồ mả tổ tiên phát về văn chương, nên chàng học giỏi. Nhiều bản quốc ngữ in thành “văn chương nét đất” là lầm và vô nghĩa. Chữ nếp câu này liền với chữ nền câu trên “Nền phú hậu, bậc tài danh.”
Câu 169: Dưới cầu nước chảy trong veo / bên cầu tơ liễu bóng chiều thướt tha lấy hai chữ cầu làm cốt vừa để tả cảnh chiều buồn, vừa ngầm tả cảnh Kiều nghé theo mãi cho đến khi Kim Trọng đã qua cầu và đi khuất bóng rồi, mà nàng vẫn còn vẩn vơ nghĩ: thế là vắng chàng rồi, chỉ còn trơ chiếc cầu không trên dòng nước trong veo, không còn bóng chàng cưỡi ngựa qua cầu nữa, và chỉ còn ngọn liễu phất phơ thướt tha như đưa chàng đi. Những bản đổi chữ “dưới cầu” ra “dưới dòng” thật là lầm, đã làm mất cả ý nghĩa tế nhị thâm trầm đó, và còn có thể biến nó thành vô nghĩa nữa.
Câu 172: Mặt trời gác núi chiêng già thu không lấy điển từ câu thơ của một thi sĩ đời Đường gửi cho bạn tơ lòng mong nhớ [何 時 最 是 思 君 处, 日 入 斜 窗 晚 寺 鐘 = hà thì tối thị tư quân xứ, nhật nhập tà song vãn tự chung = nhớ anh nhất ấy lúc nào, nắng xiên cửa sổ, chuông chiều chùa vang]. Chiêng già = Chuông chùa đánh lúc chiều tối để niệm Phật và gọi các cô hồn về chùa nương bóng Phật. Câu này cũng như câu trên vừa tả cảnh buồn, vừa ngẫm tả tình nhớ của Kiều. Những bản in “… chiêng đà thu không” đã bỏ mất cái ý tế nhị âm thầm nhớ chàng Kim. Vậy cần phải đính chính lại là “Mặt trời gác núi, chiêng già thu không.”
Câu 176: Giọt sương trĩu nặng cành xuân la đà = Hạt sương bám dần vào thành những giọt nước ở dưới lá làm cành cây nặng trĩu xuống. Có bản quốc ngữ in là “gieo nặng” thành ra vô nghĩa. Chữ nôm trĩu (thủ [扌]+ liễu [了]) có bản nôm in sai là [招] (Hán = triệu, nôm = gieo).
Câu 190: Hai chữ lững đững ở câu này chữ nôm viết là [浪 蕩] “lãng đãng” nhưng tôi nghĩ chỉ có “lững đững” là vừa hợp tiếng vừa hợp lý hơn, vì lững đững là dở như có, dở như không, gần không ra gần, xa không ra xa, đúng như hồn ma hiện.
Câu 191: Rước mừng đon hỏi dò la – Chữ đon đây nghĩa là đon đả tỏ tình thân quý. Nhiều bản quốc ngữ in sai ra đón là thừa, vì đã ra rước mừng rồi còn đón làm gì nữa. Bản nôm viết chữ đon [敦] thì đúng hơn.
Câu 195: Hàn gia ở mé tây thiên – Chữ nôm mé (viết = hán [厂]+ mãi [買]) ở câu này các bản quốc ngữ đều dịch lầm ra mái thật vô nghĩa. Thiên là bờ ruộng; ở mé tây thiên là ở bên bờ ruộng phía tây.
Câu 210: Thì lèo giải nhất chi nhường cho ai – Chữ lèo đây là giải băng vải hay giấy treo ở trên giải thưởng, ghi là phần thưởng hạng mấy. Trước khi ai muốn tranh phần thưởng nào thì trình diện với ban giám khảo, rồi chắp hai tay sẽ vuốt cái lèo giải ấy mà ra thi. Bởi vậy ta gọi phần thưởng là giải thưởng, và có câu “tranh lèo giật giải.” Chữ lèo hết thảy các bản Kiều quốc ngữ đều dịch là treo, nghĩa rất không trôi chảy, vì thế là không nhường cho ai sự treo giải nhất, chứ không phải nhường giải nhất. Có sự lầm vậy là vì chữ lèo nôm [繚] (= mịch [糸]+ liêu [尞]), rồi sau khắc lầm ra treo nôm [撩] (= thủ [扌] + liêu [尞]). Người dịch đầu tiên không nghĩ ra, dịch bừa là treo, rồi người sau cứ theo lầm mãi.
Câu 231: Đoạn trường là sổ thế nào – Chữ sổ ở câu này ứng với sổ đoạn trường ở câu lời Đạm Tiên nói ở trên: Mà xem trong sổ đoạn trường có tên. Hết thảy các bản Kiều quốc ngữ đều dịch ra số, thật không khẩn thiết với lời báo mộng.
Câu 235: Dạy rằng mộng ảo cứ đâu – Chữ mộng ảo câu này có bản viết là mộng triệu. Mộng triệu là điềm báo lúc mê ngủ, chứ không có nghĩa hão huyền chẳng đáng tin như mộng ảo. Tôi nghĩ mộng ảo đúng vào nghĩa câu này hơn là mộng triệu.
Câu 240: Nách tường bông liễu bay ngang trước mành – Nhiều bản Kiều quốc ngữ e chữ mành không vần với chữ nghiêng ở câu sau nên đổi bừa ra là “Nách tường bông liễu bay sang láng giềng” thật là vô nghĩa, mất cả vẻ đẹp vẻ hay của câu này. Họ không hiểu các vần anh, inh, ênh vẫn có vần với iêng.
Chú thích và dẫn điển
[1] Lỏng buông tay khấu = Tay khấu là tay cầm cương ngựa. Khi cưỡi ngựa, tay cầm cương co đầu ngựa cao lên thì nó chạy, buông lỏng chùng cương cho đầu ngựa hạ xuống thì nó đi chậm. Vậy, lỏng buông tay khấu = Tay cầm dây cương buông thật dài ra cho ngựa đi bước một rất thong thả.
[2] Dặm băng = đường phẳng rộng rãi dễ đi.
[3 Lưng túi gió trăng = phong lưu đi dạo phong cảnh có mang túi thơ đi theo, để ngâm vịnh được bài thơ nào thì chép đựng vào túi đó.
[4] Tuyết in sắc ngựa câu dòn = ngựa non chàng cưỡi đẹp, sắc trắng ngần như tuyết. Ngựa câu = ngựa khỏe đang sức lớn chạy nhanh. Dòn = tươi đẹp.
[5] Cỏ pha mùi áo nhuộm non da trời = màu áo nhuộm sắc lam non nhợt, ta cũng gọi là màu thiên thanh hay màu hồ thủy.
[6] Hài văn = giày có thêu hoa đẹp đẽ lịch sự.
[7] Một vùng như thể cây quỳnh cành dao diễn tả hình ảnh người đàn ông đẹp, lấy từ điển tích [王 衍 如 琼 林 玉 樹 = Vương Diễn như quỳnh lâm ngọc thụ = Vương Diễn đẹp như cây ngọc dao ở trong rừng ngọc quỳnh].
[8] Hai Kiều = Hai cô gái đẹp, tức là Kiều và Vân. (Xem lời giải số 18 ở dưới).
[9] Nhà trâm anh = Dòng dõi làm quan. Các quan lúc trước khi mặc triều phục vẫn gài cái trâm ở búi tóc để giữ mũ cho ngay, và buộc đôi giải mũ (chữ Hán là anh [纓]) rũ xuống sau lưng.
[10] Nền phú hậu = Giàu có và lòng tử tế trung hậu.
[11] Bực tài danh = Nổi danh tiếng là hạng người có tài hoa.
[12] Nếp đất – Xem lời đính chính câu 150 bên trên.
[13] Phong tư[丰姿] = vẻ mặt đẹp đẽ đầy đặn. Tài mạo [才貌] = mặt mũi linh lợi, khôi ngô, trông biết ngay là người tài giỏi.
[14] Vào trong phong nhã, ra ngoài hào hoa = Tính tình bên trong thì rất vui vẻ, nhã nhặn, và cách ăn ở bên ngoài thì trông rất hào hoa, lịch sự.
[15] Hào hoa = Cư xử hào phóng, lịch sự.
16/ Song thân [窗親] = Bạn học chung buồng học với nhau, khác với song thân [双親] là hai bố mẹ.
[17] Hương lân [鄕鄰] = Làng kế bên.
[18] Một nền đồng tước khóa xuân hai Kiều mượn ý câu cuối cùng của bài thơ Đỗ Mục vịnh trận Xích Bích để nói nhà họ Vương có hai cô con gái đẹp chưa chồng. Bài thơ đó như sau:
• [折 戟 沈/沉 沙 鉄 未 銷 = triết kích trầm sa thiết vị tiêu = ngọn giáo gẫy chìm ở các sông mũi sắt chưa tiêu hết] • [私 將 磨 洗 認 前朝 = tư tương ma tẩy nhận tiền triều = ta đem lên mài rửa để xem về triều đại nào]• [東 風 不 與 周 郎 便 = đông phong bất dữ chu lang tiện = nếu trận Xích Bích gió đông không giúp phương tiện cho Chu Du] • [銅 雀 春 深 鎖 二 嬌 = Đồng Tước xuân thâm tỏa nhị Kiều = thì hai cô gái họ Kiều sẽ bị khóa xuân ở nền Đồng Tước].
[19] Buồng thêu = Buồng đàn bà, con gái ngồi thêu dệt. Nước non cách mấy buồng thêu lấy điển từ câu trong sách cổ [相 親 咫 尺 而 渺 若 山 河 = tương thân chỉ xích nhi diểu nhược sơn hà = gần nhau chỉ một gang một thước, mà hóa cách xa nhau như cách núi cách sông].
[20] Trộm dấu thầm yêu chốc mòng–Dấu = Yêu một cách sâu xa êm đềm. Trộm dấu = Đem lòng mơ ước ngầm không dám nói với ai. Chốc mòng = Ao ước mơ mòng (nhiều bản quốc ngữ dịch chữ chốc mòng [祝蒙] này là chuốc mòng và giảng nghĩa gượng là bao lâu nay hoặc biết bao nhiêu).
[21] Giải cấu tương phùng lấy điển từ Kinh Thi [邂 遘 相 逢 適 我 願 兮 = giải cấu tương phùng, thích ngã nguyện hề = tình cờ gặp nhau, thật thỏa lòng ước nguyện của ta].
[22] Đố lá = Trong những dịp dạo cảnh xuân, thường có những cuộc đố lá với nhau. Mỗi người mang một cái túi, gặp thứ cây cỏ nào cũng sẽ hái một nhúm lá bỏ vào túi. Cốt phải hái cho nhanh, kẻo tiếng hiệu gọi về hái không kịp. Khi về đấu nhau, ai được nhiều thứ hơn người kia thì thắng cuộc.
[23] Bóng hồng là bởi nhóm chữ [美 人 紅 影 = mỹ nhân hồng ảnh = bóng dáng đẹp của đàn bà con gái].
[24] Xuân lan thu cúc– Vua Hậu Chủ nhà Trần bị nhà Tùy bắt, vua nhà Tùy hỏi: “Hai người ái phi của nhà ngươi ai đẹp hơn ai?” Hậu Chủ thưa: [春 蘭 秋 菊 皆 一 時 之 秀 也 = xuân lan thu cúc, giai nhất thì chi tú dã = hoa lan mùa xuân, hoa cúc mùa thu đều là thứ hoa đẹp nhất một mùa]. Ý nói mỗi người đẹp nhất một vẻ, không thể nào phân bì hơn kém được.
[25] Quốc sắc = Người con gái đẹp nổi tiếng trong nước.
[26] Thiên tài = Người có tài hoa trời cho hơn hẳn mọi người.
[27] Chiêng già = Tiếng chuông chùa. Thu không= Đánh lúc hết ngày. Ở các vòm lính canh lúc chập tối đánh trống báo hết ngày gọi là trống thu không; đánh báo hết đêm gọi là trống tan canh.
[28] Gương nga= Mặt trăng.
[29] Hải đường lả ngọn đông lân= Mặt trăng buổi chiều tối hôm Thanh minh, đầu tháng ba, đứng ở phía tây, nên bóng ngọn cây hải đường trông như lả về phía đông. Câu này còn dùng ý tả ngầm: thế là lòng Kiều đã ngả về đông lân rồi, không còn tường đông ong bướm đi về mặc ai nữa. Nhiều câu tác giả tả cảnh thường ngầm ý tả tình như vậy thật là thiên tài.
[30] Tố nga= Mặt trăng.
[31] Người mà đến thế thì thôi–Người mà= Đạm Tiên.
[32] Người đâu gặp gỡ làm chi–Người đâu= Kim Trọng.
[33] Trăm năm= Duyên vợ chồng.
[34] Câu tuyệt diệu= câu văn thơ hay tột bực, lấy điển ở bốn chữ [絶 妙 好 辞 = tuyệt diệu hảo từ = lời hay rất mực]. Điển tích như sau: Tào Tháo đọc một tấm bia, thấy có lời Sái Ung [蔡邕] phê 8 chữ [黄 絹 幼 婦 外 孫 齏 臼] : • [黄 絹] = hoàng quyên = lụa vàng • [幼 婦] = ấu phụ = con gái nhỏ • [外孫] = ngoại tôn = cháu ngoại • [齏 臼] = tê cửu = cối giã gừng ớt]. Tháo không hiểu nghĩa mới hỏi nàng Sái Văn Cơ [蔡文姬] “Câu cha nàng phê thế nghĩa là gì?” Văn Cơ không biết, Dương Tu thưa: “Đó là bốn chữ tuyệt diệu hảo từ [絶 妙 好 辞], và chàng giảng cho Tháo nghe: • lụa vàng là ti sắc [絲 色] (sắc tơ tằm) hợp thành chữ [絶] (tuyệt = rất) • Con gái nhỏ là thiếu nữ [少 女] hợp thành chữ [妙] (diệu = thần diệu) • Cháu ngoại là [女 子] (con của con gái) hợp thành chữ [好] (hảo = hay) • Cối giã gừng là thụ tân [受 辛] (chịu cay) hợp thành [辤] (từ = lời). Tháo giật mình và chịu Dương Tu là thông minh, tài đoán.
[35] Triện= Chắn song cửa sổ đóng thành hình chữ triện (hoặc như chữ thọ hình tròn, chữ phúc hình vuông).
[36] Tiểu Kiều= Người con gái trẻ, lấy điển từ các chữ đại Kiều [大喬] và tiểu Kiều [小喬] là hai cô họ Kiều. Xem lời giải [18] bên trên.
[37] Phong vận= Có vẻ tài hoa phong nhã. Thanh tân = Có vẻ trong trắng như con gái chưa chồng.
[38] Sương in mặt, tuyết pha thân= Người trong trắng đẹp, nhưng có vẻ lạnh lùng như sương như tuyết. Lấy 6 chữ này để tả vẻ đẹp của người con gái ma thì quá đúng.
[39] Đào nguyên= Nguồn đào. Truyện kể đời nhà Tấn (205-420) có người ngư phủ ngược thuyền lên mãi vào một con suối hai bờ toàn những cây đào hoa nở rất đẹp. Mến cảnh, ngư phủ vượt mãi lên vào một khu động phong cảnh rất đẹp, dân cư rất vui vẻ thái bình, tranh nhau đón tiếp ông ta. Họ kể cho nghe là tổ tiên họ tránh loạn nhà Tần (221-206 trước tây lịch) vào ở đó. Họ rất thích thú khi được ngư phủ kể cho nghe chuyện ở ngoài – Tần mất, Hán lên, Hán mất, Tấn lên. Ngư phủ về thăm nhà, rồi muốn mang gia đình lên ở thì không tìm được lối lên nguồn đào nữa. Người sau dùng chữ đào nguyên để nói cảnh tiên.
[40] Thanh khí = Cùng chung một khí chất. Kinh dịch viết [同声相應同氣相求= đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu = hai tiếng nhạc cùng một âm luật thì vang ứng với nhau, hai vật cùng một khí chất thì tìm hút nhau]. Đây nói vì Kiều chung một tâm tình với Đạm Tiên nên họ cảm mến nhau.
[41] Hàn gia [寒家] = Nhà rét lạnh = lời nói khiêm tốn kêu nhà mình là nhà nghèo ở không được ấm áp. Nhưng ở đây hàn gia rõ hợp với cảnh một ngôi mộ quanh năm lạnh lùng chẳng ai hương khói thăm cúng.
[42] Tây thiên [西阡] – Bốn bờ ruộng thì hai bờ đầu nam đầu bắc gọi là thiên [阡], hai bờ đầu đông đầu tây gọi là mạch [陌]. Câu này chỉ có 6 chữ mà tả rõ được mả nàng ở một mé bên bờ phía tây đầu nam đầu bắc.
[43] Mấy lòng hạ cố đến nhau= Tấmlòng quý hóa biết bao nhiêu mà cúi xuống đoái nhìn đến tôi !
[44] Mấy lời hạ tứ= Mấy bài thơ ban xuống cho tôi. Hai chữ hạ cố [下顧] và hạ tứ [下賜] đúng với ý nghĩa người ở dưới mả nói với người ở trên.
[45] Ném châu gieo vàng= Hai bài thơ Kiều đề ở gốc cây vịnh nàng Đạm Tiên, lời như vàng như ngọc tuôn ra.
[46] Hội chủ= Bà chủ hội đoạn trường. Chủ đoạn trường lấy nguồn gốc từ truyện một con vượn mẹ thấy con mình bị người bắn chết, nó ôm lấy thây con rồi kêu thảm thiết mà lăn ra chết ; khi người ta mổ nó ra thấy ruột nó đứt thành nhiều đoạn. Sau có nhà văn sĩ dùng nhóm chữ đoạn trường thanh (tiếng đứt ruột) mà đặt tên một cuốn sách ông ta viết. Bởi thế ông Nguyễn Du mới đặt tên truyện Kiều là Tiếng đứt ruột mới.
[47] Sổ đoạn trường= Cuốn sổ biên tên những người số mắc kiếp đoạn trường hoặc đã qua đời như Đạm Tiên, hoặc còn sống mà chưa gặp kiếp đoạn trường như Kiều.
[48] Quả kiếp nhân duyên [果 劫 因 緣] – Theo sách nhà Phật thì kiếp này mình được sung sướng hay phải khổ sở là cái quả báo của việc thiện hay ác mình đã làm kiếp trước. Bởi vậy, ta hay dùng chữ quả kiếp để nói sự khổ nhục là cái quả báo để chuộc lại tội ác mình đã làm kiếp trước. Câu Đạm Tiên nói này nghĩa là : Chúng ta chỉ là vì có cái nhân duyên cùng chung một kiếp quả báo với nhau mà được gặp nhau đây.
[49] Một hội một thuyền= Kẻ trước người sau chung một số kiếp trong hội đoạn trường, cũng như cùng đi với nhau trong một chiếc thuyền ở trên bến mê, đưa người đi trước, đón người đi sau.
[49a] Đầu đề 10 bài thơ mới ra đó là :
1. Tích đa tài [惜 多 才 = đáng tiếc cho mình sao lại nhiều tài].
Mười đầu đề này tả đủ kiếp khổ đau của Kiều sau này.
[50] Câu thần = Câu thơ hay như có thần giúp mới làm được, gọi là thần cú [神句].
[51] Bút hoa [筆花] – Lý Bạch xưa lúc trẻ mơ thấy cái bút ông đương viết bỗng mọc cái hoa đẹp, từ đó ông nảy tài làm thơ nổi tiếng khắp nước, nên người sau gọi bút người tài thơ là bút hoa.
[52] Khúc ngâm= Bài thơ, bài hát.
[53] Tú khẩu cẩm tâm [繡 口 錦 心] = lời thơ ở miệng ra đẹp như thêu hoa, ý thơ nghĩ ở trong lòng ra đẹp như dệt gấm.
[54] Tập đoạn trường= Tập thơ của những khách đoạn trường tả cảnh đau thương của mình đưa cho chủ hội đoạn trường.
[55] Lèo giải nhất– Xem lời đính chính câu 210 bên trên.
[56] Lượng lự = Suy lường lo nghĩ. Bản nôm in là [量慮] (lượng lự). Các bản Kiều dịch lầm ra lưỡng lự, không đúng nghĩa ở chỗ này, vì lưỡng lự nghĩa là dùng dằng chưa biết theo đường nào trong hai đường, không hợp lý ở đây.
[57] Hoa trôi bèo giạt= Kiếp long đong khổ sở nay đây mai đó – như hoa trôi theo dòng suối, bèo giạt theo luồng gió thổi.
[58] Lớp lớp sóng giồi= Chưa hết điều lo nọ, lại dồn đến điều lo kia – như cánh bèo ở mặt sóng, hết làn sóng nọ đến làn sóng kia nhận chìm xuống.
[59] Giọng kiều= Giọng non trẻ của con gái. Nhiều bản quốc ngữ in là “giọng Kiều (nghĩa là giọng cô Kiều) thật mất cái ý hay của chữ giọng.
[60] Nhà huyên= Mẹ, do chữ huyên thất [萱室] dịch ra. Kinh Thi có câu [安 得 萱 草 言 樹 之 背 = yên đắc huyên thảo ngôn thụ chi bối = ước sao được cây cỏ huyên để trồng ở trước buồng hướng bắc (tức là buồng mẹ ở)]. Bởi vậy các văn sĩ sau mới gọi mẹ là huyên đường [萱 堂] (nhà huyên). Cỏ huyên giống cây huệ, lá hình lưỡi gươm, hoa 6 cánh màu vàng hay đỏ, ăn được, phơi khô gọi là kim châm. Cây huyên xanh suốt năm, nên người xưa trồng ở trước nhà mẹ ở để chúc mẹ khỏe mạnh luôn luôn.
[61] Mầu hoa lê hãy đầm đìa hạt mưa lấy điển tích từ bài Trường Hận Ca [長 恨 歌] của Bạch Cư Dị tả hình Dương Quý Phi ở cung tiên khóc khi thấy sứ giả của Minh Hoàng đến tìm [玉容 寂 寞 淚 闌 干 棃 花 一 枝 春 帶 雨 = ngọc dung tịch mịch lệ lan can, lê hoa nhất chi xuân đái vũ = mặt ngọc u buồn, nước mắt đầm đìa, như một cành hoa lê mang những giọt mưa xuân].
[62[Dưỡng sinh đôi nợ = Công lao cha sinh, mẹ dưỡng.
[65] Mạch tương = Nguồn cơn tương tư Kim Trọng. Chữ mạch tương lấy điển từ câu thơ [君 在 湘 江 頭, 妾 在 湘 江 尾, 相 顧 不 相 見, 同 飲 湘 江 水 = quân tại Tương giang đầu, thiếp tại Tương giang vĩ, tương cố bất tương kiến, đồng ẩm Tương giang thủy = chàng ở đầu sông Tương, thiếp ở cuối sông Tương, trông nhau chẳng thấy nhau, cùng uống nước sông Tương”]. Dào mạch tương là giào giạt lòng nhớ ; nhiều bản Truyện Kiều giảng lầm chữ mạch tương là nước mắt khóc lấy điển ở truyện hai bà Nga Hoàng, Nữ Anh khóc vua Thuấn ở bờ sông Tương. Giảng thế thật không đúng trường hợp Kiều bây giờ, vì Kiều khi đó chỉ ao ước lấy được Kim Trọng để gỡ số bạc mệnh chứ đâu có khóc.
Diễn ra văn xuôi
Câu 133 và 134 = Ba chị em còn đang dùng dằng nữa muốn ở, nữa muốn về, thì bỗng nghe tiếng nhạc ngựa lại gần.
Câu 135 và 136 = Đưa mắt lên trông thì thấy một văn nhân buông lỏng tay cương cho ngựa đi thong thả trên đường rộng thẳng.
Câu 137 và 138 = Văn nhân vừa đi vừa ngắm cảnh, có vẻ ung dung. Lòng đầy cao hứng vịnh thơ, sau ngựa có mấy đứa nhỏ đi theo.
Câu 139 và 140 = Chàng cưỡi một con ngựa non sắc trắng ngần, và mặc áo nhuộm xanh da trời.
Câu 141 và 142 = Chị em vừa trông rõ mặt ở nẻo xa, thì người khách đó đã xuống ngựa tiến đến nơi nói truyện.
Câu 143 và 144 = Người khách lần lần đưa đôi giày thêu bước trên đường cỏ xanh, đi đến đâu đẹp lây cho cả vùng đến đấy, trông như cây ngọc quỳnh cành ngọc dao một lượt.
Câu 145 và 146 = Vương Quan vì quen mặt người khách thì chạy ra chào, còn hai cô gái thì e lệ, lánh mặt vào bụi hoa.
Câu 147 và 148 = Chàng khách này nguyên vẫn là người vùng quanh quẩn gần đó, chứ đâu xa lạ gì. Họ chàng là Kim, tên chàng là Trọng và vốn là một nhà dòng dõi trâm anh xưa nay.
Câu 149 và 150 = Chàng đã là con nhà nền nếp giàu có phúc hậu, lại nổi tiếng là bậc tài hoa, đã sẵn đất phát văn chương, lại được trời cho bản chất thông minh.
Câu 151 và 152 = Mặt mày đẹp đẽ nở nang, rõ có vẻ tài giỏi hơn người, trong lòng thì phóng khoáng nhã nhặn, mà bên ngoài thì rất hào hoa lịch sự.
Câu 153 và 154 = Chàng cùng ở một vùng với nhà họ Vương và là bạn chung đèn chung sách với Vương Quan.
Câu 155 và 156 = Chàng vẫn nghe tiếng đồn lừng lẫy là nhà họ Vương ở làng bên có gái cấm cung đẹp như hai cô họ Kiều ở đời Tam Quốc.
Câu 157 và 158 = Tuy ở gần một vùng mà sao buồng hai cô ngồi thêu thùa lại xa như cách sông cách núi, khiến chàng luống những mang lòng yêu dấu thầm kín, ước mong tha thiết.
Câu 159 và 160 = May sao nay tình cờ được gặp nhau trong cuộc đạp thanh đố lá này, thật là thỏa lòng tìm hoa của chàng.
Câu 161 và 162 = Nhác trông thấy bóng dáng hai cô ở nẻo xa, cô nào cũng tươi đẹp thanh tao, cô thì như hoa lan mùa xuân, cô thì như hoa cúc mùa thu, cô nào cũng một vẻ mặn mà tuyệt vời.
Câu 163 và 164 = Một bên là gái quốc sắc, một bên là trai thiên tài ; hai bên trông thấy nhau, trong lòng đã để ý đầy tình cảm với nhau ngay, chỉ còn e lệ chưa dám tỏ ra ngoài mặt với nhau thôi.
Câu 165 và 166 = Chàng thì chập chờn lúc như tỉnh, lúc như mê ; ngồi dốn mãi đó thì không tiện, làm mất tự do của hai cô, mà đứng dậy ra về thì nào có dứt được lòng tiếc rẻ.
Câu 167 và 168 = Bóng chiều xế thấp dần như thúc giục chàng về, làm cho chàng tăng dần cơn buồn tiếc. Khi chàng bất đắc dĩ lên ngựa ra về rồi, nàng đưa ngay mắt nghé theo nhìn chàng mãi.
Câu 169 và 170 = Nàng nhìn theo mãi cho đến lúc khách đã qua cầu khuất bóng rồi, chỉ còn ở dưới cầu thì dòng nước chảy trong veo, chẳng còn bóng khách nữa và ở đầu cầu thì mấy cành tơ liễu thướt tha trong bóng chiều hôm như buồn tiễn khách đi.
Câu 171 và 172 = Lúc Kiều về đến nhà rồi, thì mặt trời đã nằm gác ở trên núi phía tây và chuông chùa đã thỉnh hồi thu không làm lễ chiêu mộ.
Câu 173 và 174 = Mặt trăng đã nghiêng nghiêng dòm vào trong cửa sổ, ánh trăng thành những ánh vàng ở trên mặt nước, và bóng cây in xuống mặt sân.
Câu 175 và 176 = Cây hải đường trông như ngả ngọn sang nhà hàng xóm phía đông ; cành lá xanh non mùa xuân đầm đìa nặng trĩu những hạt sương rũ xuống như người la đà buồn ngủ đầu không ngóc lên được.
Câu 177 và 178 = Nàng ngồi một mình lặng lẽ ngắm trăng, trong lòng rộn rã tơi bời, lúc thì nghĩ chuyện gần như thương Đạm Tiên, như nhớ Kim Trọng, lúc lại nghĩ đến chuyện xa như lo số bạc mệnh, như mong lấy được Kim Trọng để nhờ phúc âm chồng mà gỡ khỏi số kiếp đó.
Câu 179 và 180 = Nghĩ đến Đạm Tiên, nàng than : Người mà bạc mệnh đến thế là cùng, cái đời phồn hoa của nàng thật là đời uổng phí đáng bỏ đi.
Câu 181 và 182 = Nghĩ đến Kim Trọng, nàng lo : Trời cho gặp gỡ nhau để làm chi vậy ? Chẳng biết sau này có nên vợ nên chồng không đây ?
Câu 183 và 184 = Nàng nghĩ ngổn ngang trăm mối trong lòng, rồi làm một bài thơ rất hay để tỏ tâm sự.
Câu 185 và 186 = Trăng lúc đó xuống thấp ngang trước mành, nàng ngồi một mình tựa lưng vào bực trấn song ghép hình chữ triện mà thiu thiu ngủ.
Câu 187 và 188 = Bỗng nàng thấy một cô gái trẻ, vừa có vẻ lịch sự tài hoa, vừa mơn mởn thanh tân rất đẹp.
Câu 189 và 190 = Mặt như in màu sương, thân như pha vẻ tuyết, lững đững đưa đôi gót sen, phảng phảng phất phất lúc như tiến lại gần, lúc như lảng đi xa.
Câu 191 và 192 – Nàng vội chạy ra đón rước và đon đả hỏi han : Tiên nữ ở đào nguyên đi đâu mà lại lạc lối vào đây ?
Câu 193 và 194 = Cô gái thưa : Chị em ta là chỗ thanh khí với nhau, mới gặp nhau lúc ban ngày mà giờ đã quên nhau rồi !
Câu 195 và 196 = Căn nhà nghèo lạnh của em ở mé bên bờ phía tây, gần một ngòi nước chảy mà bên trên có cầu bắc qua.
Câu 197 và 198 = Em cám ơn chị đã có lòng tử tế rất nhiều đoái hoài ngó xuống đến em, mấy bài thơ chị ban xuống cho em thật hay tinh những lời vàng tiếng ngọc vang ra.
Câu 199 và 200 = Em đã đưa lên cho bà chủ hội đoạn trường xem rõ và tra trong sổ đoạn trường thì ra cũng có tên chị.
Câu 201 và 202 = Ôi ta đành chịu vậy, âu đó cũng là nhân duyên của chị em ta chung một quả kiếp, thành ra vẫn là người trong một hội một thuyền với nhau, chẳng xa lạ gì !
Câu 203 và 204 = Này đây có 10 đầu bài thơ vừa mới ra, cần phải nhờ cái ngọn bút tinh hoa của chị vẽ vời nên những câu thơ thần tô điểm cho !
Câu 205 và 206 = Kiều vâng lĩnh nhận ngay 10 đầu đề và theo ý mỗi đầu đề làm thành một bài. Nàng cầm bút và đưa tay thơ tiên nàng ra mà viết luôn một hồi, chỉ trong chốc lát đủ cả mười bài.
Câu 207 và 208 = Đạm Tiên xem thơ nức nở khen thầm rồi nói : Thơ lời đẹp như hoa thêu, ý hay như gấm dệt, giá trị thật khác thường.
Câu 209 và 210 = Ví đem biên vào tập thơ đoạn trường, thì cái lèo giải nhất chắc là chị chẳng để ai tranh được !
Câu 211 và 212 = Trước thềm hoa cô khách đã trở bước ra đi, mà Kiều còn muốn nắm áo giữ lại để nói chuyện thêm nữa.
Câu 213 và 214 = Một cơn gió thổi lay động bức mành xịch một tiếng, nàng sực tỉnh ra mới biết là mình mơ ngủ.
Câu 215 và 216 = Nàng trông theo thì chẳng thấy cô khách mà hình như còn thoảng thấy mùi thơm vẫn quanh quất bên mình nàng.
Câu 217 và 218 = Rồi nàng vào nằm suy lường lo nghĩ một mình lúc canh khuya. Nàng nghĩ đến những nông nỗi trong bước đường xa sau này của mình và lo sợ lắm.
Câu 219 và 220 = Nàng lo nghĩ : Theo điềm mộng vừa rồi, thì rành rõ đời ta sẽ lưu lạc như hoa trôi theo giòng nước, như bèo giạt trước gió sóng. Đạm Tiên đã nói ta cũng có tên trong sổ đoạn trường như nàng, thì chắc ta cũng sống cuộc đời phồn hoa đầy đọa như nàng, chết không ai viếng mả như nàng, ta biết duyên phận ta chẳng ra gì thế thôi, nhưng biết gỡ sao khỏi được !
Câu 221 và 222 = Nàng càng nghĩ, lòng nàng càng cực cội, hết cơn nọ đến cơn kia, dồn dập như làn sóng mặt sông mặt biển ; mỗi cơn cực cội lại một cơn sụt sùi khóc theo.
Câu 223 và 224 = Giọng rền rĩ nỉ non của nàng ở trong mùng làm cho bà mẹ tỉnh dậy hỏi can cớ gì mà khóc.
Câu 225 và 226 = Bà hỏi : Cớ sao mà lại đêm khuya trằn trọc không ngủ lại giàn giụa nước mắt như cành hoa lê đầm đìa mưa xuân như vậy ?
Câu 227 và 228 = Nàng thưa rằng : Con còn trẻ tuổi ngây thơ, chưa báo đáp được công đức cha sinh mẹ dưỡng một chút mảy may nào.
Câu 229 và 230 = Vì ban ngày con thăm mả Đạm Tiên, vừa rồi con chợt ngủ đi, thấy Đạm Tiên báo mộng cho con biết ngay số phận của con sau này.
Câu 231 và 232 = Nàng kể rõ cho bà nghe : nào sổ đoạn trường là sổ thế nào mà nàng cũng có tên ở trong, nào là mười đầu đề thơ Đạm Tiên đưa nhờ nàng làm, và nàng làm như thế nào.
Câu 233 và 234 = Rồi nàng nói tiếp : Cứ theo mộng triệu đó mà suy đoán ra, thì số phận con mai sau thật chẳng ra gì !
Câu 235 và 236 = Vương bà khuyên dạy nàng rằng : Mơ mộng là điềm huyền ảo tin làm gì ! Rõ thật bỗng dưng mua não rước sầu vào thân, lạ quá.
Câu 237 và 238 = Nàng nghe lời mẹ khuyên giải thấp cao đủ lẽ cũng bớt lòng lo nghĩ, nhưng lại tiếp tục bồn chồn nghĩ đến cuộc tình duyên gặp gỡ, nhưng lo chẳng biết có nên chuyện gì không, để nàng nhờ chồng mà thoát khỏi kiếp đoạn trường.
Câu 239 và 240 = Nàng còn đương nghĩ vẩn vơ, thì trời đã sáng. Ngoài cửa sổ chim hoàng oanh đã hót như thỏ thẻ chuyện trò, mấy cành liễu ở khoảng nách tường đầu nhà đã thấy gió đưa phất phơ ở trước mành.
Câu 241 và 242 = Cảnh buổi sớm mùa xuân tuy đẹp vậy, nhưng lòng nàng nào có khuây ; cho đến lúc mặt trời đã cao hơn mái hiên chiếu bóng nghiêng xuống, nàng vẫn còn bận lòng nằm nghĩ tới mọi nỗi lo riêng trong lòng.
Những câu hay chữ có ý móc nối
Câu “cỏ non xanh tận chân trời” đã có ý móc nối với câu tả Kim Trọng “hài văn lần bước dặm xanh”, lại có ý làm tăng thêm vẻ thảm thê cho đoạn tả cảnh mả Đạm Tiên “sè sè nắm đất bên đường / dầu dầu ngọn cỏ nửa vàng nửa xanh / rằng sao trong tiết thanh minh / mà đây hương khói vắng tanh thế mà ?”
Câu Đạm Tiên nói “mấy lời hạ tứ ném châu gieo vàng” ứng với việc Kiều đề thơ ở thân cây gần mả.
Những câu Kiều nói “dễ hay tình lại gặp tình … hữu tình ta lại gặp ta” có ý móc nối với câu Đạm Tiên nói “… thanh khí xưa nay… âu đành quả kiếp nhân duyên / cũng người một hội một thuyền đâu xa.”
Những câu tả phong tư, tài mạo, phong nhã, tài hoa, của Kim Trọng móc nối với câu Kiều nói sau này với Kim Trọng “…trộm liếc dung quang / chẳng sân ngọc bội, thì phường kim môn.”
Câu “ khách đà lên ngựa người còn nghé theo” móc nối khẩn thiết với câu tả lòng Kim Trọng nghĩ đến sau này “ví chăng duyên nợ ba sinh / thì chi đem thói khuynh thành trêu ngươi ?”
Mấy câu tả cảnh buổi chiều hôm đi tảo mộ về đều khéo mượn cảnh để ngầm tả nỗi lòng của Kiều.
Câu “mặt trời gác núi chiêng già thu không” bề ngoài thì thật khéo tả đúng cảnh buồn lúc chiều sắp tối, cái cảnh lúc mặt trời lặn dần xuống bên kia ngọn núi phía tây, trời tối sầm dần, đã như thu hết tinh thần vui tươi của vạn vật vào cõi u hồn, bên tai lại thủng thẳng vang lên từng tiếng chuông chùa với từng câu lanh lảnh niệm phật làm lễ chiêu mộ cô hồn. Trước cái cảnh ảm đạm ấy, người và vật đều lo tìm cảnh đoàn tụ để yên ủi tâm hồn hiu quạnh. Bởi vậy thơ Đường có hai câu này thật hay : • [何 時 最 是 思 君 处 = hà thì tối thị tư quân xứ = lúc nào là lúc nhớ anh nhất] • [日 入 斜 窗 晚 寺 鐘 = nhật nhập tà song vãn tự chung = đó là lúc nắng chiều vào trong cửa sổ lạnh vắng và tiếng chuông chùa đánh chiêu mộ]. Tác giả mượn ý câu dưới để tả cảnh buồn buổi chiều và ngầm mượn ý câu trên để tả nỗi lòng Kiều tưởng nhớ Kim Trọng.
Hai câu “hải đường lả ngọn đông lân / hạt sương trĩu nặng cành xuân la đà” lời văn thật hay, cảnh tả thật đẹp, nhất là ngụ ý càng thâm thúy. Bề ngoài thì hai câu này tả cảnh thật đẹp đẽ buồn lặng lúc chập tối hôm thanh minh : dưới bóng trăng thượng tuần, cây hải đường như lả ngọn về phía đông, những hạt sương xuân làm cho cành lá rũ lả xuống la đà trước cơn gió thoảng. Nhưng bên trong thỉ mỗi chữ ngụ một ý nghĩa ngầm rất thâm thúy, xin kể rõ như sau : “hải đường” ngụ ý nói Kiều buồn ngủ, hoa hải đường nở lâu hàng tháng, ngày nở nhưng đêm cụp lại gọi là hoa ngủ. Vua Minh Hoàng thấy Dương Quý Phi buổi sáng ngồi thiu thiu như buồn ngủ, mới nói đùa nàng “hoa hải đường đêm ngủ chưa đủ giấc sao ?” Ý ngầm buồn ngủ của chữ hải đường này móc nối với câu “tựa ngồi bên triện một mình hiu hiu” (có buồn ngủ rồi mới ngủ ngồi). “Ngả ngọn đông lân” ngụ ý nói Kiều tưởng nhớ Kim Trọng ; thế là Kiều không còn “tường đông ong bướm đi về mặc ai” nữa vì nàng đã ngả lòng về khách tường đông đó rồi. “Hạt sương trĩu nặng” ngụ ý nói Kiều khóc nước mắt lã chã ; chữ “hải đường” có hạt sương trĩu nặng này móc nối với câu “màu hoa lê hãy đầm đìa hạt mưa” ở dưới. “Cành xuân la đà” ngụ ý tả vẻ mặt kiều lo âu, ủ rũ mỏi mệt gượng ngồi ngắm cảnh cho khuây.
CHƯƠNG 07
* * * * *
CÂU 243 ĐẾN CÂU 362
“Giong sầu đuổi bóng, nhờ của gặp người”
243. Cho hay là giống hữu tình, [1] Đố ai gỡ mối tơ mành cho xong. [2]
245. Chàng Kim từ lại thư song, Nỗi nàng canh cánh bên lòng biếng khuây. [3] 247. Sầu giong càng khắc càng chầy, [4] Ba thu dón lại một ngày dài ghê. [5] 249. Mấy lần khóa kín phòng the, [6] Bụi hồng liệu nẻo đi về chiêm bao. [7] 251. Tuần trăng khuyết, đĩa dầu hao, [8] Mặt mơ tưởng mặt, lòng ngao ngán lòng. 253. Buồng văn hơi lạnh như đồng, Trúc se ngọn thỏ, tơ chùng phím loan. [9, 10] 255. Mành tương phân phất gió đàn, [11, 12] Hương gây mùi nhớ, trà khan giọng tình. [13, 14] 257. Ví chăng duyên nợ ba sinh, [15] Thì chi đem thói khuynh thành trêu ngươi. [16] 259. Bâng khuâng nhớ cảnh, nhớ người, Nhớ nơi kỳ ngộ vội dời chân đi. [17] 261. Một vùng cỏ mọc xanh rì, Nước ngâm trong vắt, thấy gì nữa đâu! [18] 263. Gió chiều như gợi cơn sầu, Vi lô hiu hắt như màu kháy trêu. [19] 265. Nghề riêng nhớ ít tưởng nhiều, [20] Xăm xăm đè nẻo Lam kiều lần sang. [21] 267. Thâm nghiêm kín cổng cao tường, Cạn dòng lá thắm, dứt đường chim xanh. [22, 23] 269. Lơ thơ tơ liễu buông mành, Con oanh học nói trên cành mỉa mai. [24] 271. Mấy lần cửa đóng then cài, Dẫy thềm hoa rụng, biết người ở đâu? [25] 273. Tần ngần đứng trót giờ lâu, [26] Dạo quanh chợt thấy mé sau có nhà. 275. Là nhà Ngô Việt thương gia, [27] Buồng không để đó, người xa chưa về. 277. Lấy điều du học hỏi thuê, [28] Túi đàn cặp sách đề huề dọn sang [29, 30] 279. Có cây, có đá sẵn sàng, [31] Có hiên Lãm Thúy, nét vàng chưa phai. [32] 281. Mừng thầm suy ý chữ bài, [33] Ba sinh âu hẳn duyên trời chi đây. 283. Song hồ nửa khép cánh mây, [34, 35] Tường đông ghé mắt ngày ngày hằng trông. [36] 285. Tấc gang đồng khóa, nguồn phong, [37] Tít mù nào thấy bóng hồng vào ra. 287. Nhẫn từ quán khách lân la, [38] Tuần trăng thấm thoắt nay đà thèm hai. [39] 289. Cách tường phải buổi êm trời, [40] Dưới đào dường thấy bóng người thướt tha. 291. Buông cầm, xốc áo, vội ra, Hương còn thơm nức, người đà vắng tanh. 293. Lần theo tường gấm dạo quanh, [41] Trên đào nhác thấy một cành kim thoa. 295. Giơ tay cất lấy về nhà, [42] Này trong khuê các đâu mà đến đây? [43] 297. Ngẫm âu người ấy báu này, Chẳng duyên chưa dễ vào tay ai cầm! 299. Liền tay ngắm nghía biếng nằm, Hãy còn thoang thoảng hương trầm chưa phai. 301. Tan sương đã thấy bóng người, Quanh tường ra ý tìm tòi ngẩn ngơ. 303. Sinh đà có ý đợi chờ, Cách tường lên tiếng xa đưa ướm lòng: [44] 305. Thoa này bắt được hư không, [45] Biết đâu Hợp Phố mà mong châu về? [46] 307. Tiếng Kiều nghe lọt bên kia: [47] “Ơn lòng quân tử sá gì của rơi!
309. Chiếc thoa nào của mấy mươi [48]
Mà lòng trọng nghĩa khinh tài xiết bao!” [49]
311. Sinh rằng: “Lân lý ra vào [50]
Gần đây, nào phải người nào xa xôi!
313. Được rầy nhờ chút thơm rơi
Kẻ đà thiểu não lòng người bấy nay.
315. Bấy lâu mới được một ngày
Dừng chân gạn chút niềm tây gọi là!” [51, 52]
317. Vội về thêm lấy của nhà
Xuyến vàng đôi chiếc khăn là một vuông.
319. Bực mây dón bước ngọn tường, [53, 54]
Phải người hôm nọ rõ ràng chăng nhe?
321. Sượng sùng giữ ý rụt rè, [55]
Kẻ nhìn tận mặt người e cúi đầu.
323. Rằng: “Từ ngẫu nhĩ gặp nhau. [56] Thầm trông trộm nhớ bấy lâu đã chồn. [57] 325. Xương mai tính đã rũ mòn, [58] Lần lừa ai biết hãy còn hôm nay! 327. Tháng tròn như gởi cung mây, [59] Trần trần một phận ấp cây đã liều! [60] 329. Tiện đây xin một hai điều, Đài gương soi đến dấu bèo cho chăng?” [61, 62] 331. Ngần ngừ nàng mới thưa rằng: “Thói nhà băng tuyết, chất hằng phỉ phong, [63, 64] 333. Dù khi lá thắm chỉ hồng, [65, 66] Nên chăng thì cũng tại lòng mẹ cha. 335. Nặng lòng xót liễu vì hoa, Trẻ thơ đã biết đâu mà dám thưa!” 337. Sinh rằng: “Rày gió mai mưa, [67] Ngày xuân đã dễ tình cờ mấy khi! 339. Dù chăng xét tấm tình si, [68] Thiệt đây mà có ích gì đến ai? 341. Chút chi gắn bó một hai, Cho đành rồi sẽ liệu bài mối manh. 343. Khuôn thiêng dù phụ tấc thành, [69] Cũng liều bỏ quá xuân xanh một đời. 345. Lượng xuân dù quyết hẹp hòi, [70] Công đeo đuổi chẳng thiệt thòi lắm ru!” 347. Lặng nghe lời nói như ru, Chiều xuân dễ khiến nét thu ngại ngùng. [71, 72] 349. Rằng: “Trong buổi mới lạ lùng, Nể lòng có lẽ cầm lòng cho đang! 351. Đã lòng quân tử đa mang, Một lời vâng tạc đá vàng thủy chung.” [73] 353. Được lời như cởi tấm lòng, Giở kim thoa với khăn hồng trao tay. [74] 355. Rằng: “Trăm năm cũng từ đây, [75] Của tin gọi một chút này làm ghi. 357. Sẵn tay bả quạt hoa quỳ, [76, 77] Với cành thoa ấy tức thì đổi trao. 359. Một lời gắn bó tất giao, [78] Mái sau dường có xôn xao tiếng người. 361. Vội vàng lá rụng hoa rơi, Chàng về viện sách, nàng dời lầu trang.
Đính chính và xác định
Câu 247: “Sầu giong càng khắc càng chầy”. Chữ giong đây nghĩa là buông thả cho chạy, như ta nói trâu giong bò dắt, giong cương cho ngựa chạy nhanh. Do đó, nghĩa cả câu là: chàng Kim không biết nén hãm lòng sầu nhớ Kiều cho khuây đi để ngủ, lại cứ buông thả mãi con ngựa sầu nhớ trong lòng ra và giong cho nó chạy đuổi theo bóng Kiều, những mong chóng sáng mà đi tìm nàng, thành ra lại càng thấy mỗi trống canh mỗi dài mãi ra. Câu này tác giả lấy ý ở câu thơ của thi sĩ Ngô Tư Kinh [ 愁 逐 漏 声 長 = sầu trục lậu thanh trường = ngồi mà thả lòng sầu cho đuổi thì giờ, thì càng thấy tiếng nước đồng hồ nhỏ giọt càng kéo dài thêm mãi]. Chữ “giong” nôm, nếu là chính mình đi (tự động từ) như giong mát, thì viết [𨀐] (= túc [足] + đông [冬]). Chữ giong này ít dùng nên ít người biết. Các nhà xuất bản Truyện Kiều không biết nghĩa chữ “sầu giong” là gì, nên đổi bừa câu này thành những câu ngô nghê vô nghĩa như:
Sầu đông càng khắc càng chầy (đổi [𨀐] giong ra [冬] đông ).
Sầu đong càng lắc càng đầy (đổi giong ra đong, khắc ra lắc).
Rõ là câu rất hay, mà đổi bừa thành các câu rất dở.
Câu 250: “Bóng hồng liệu nẻo đi về chiêm bao” – Hai câu lục bát này lấy ý ở hai câu kết bài thơ của Từ An Trinh [徐安貞] đời Đường, tả tình thi sĩ đêm nghe cô gái nhà hàng xóm gẩy đàn tranh (chép cả bài ở dưới đây) và nghĩa là : Kim Trọng nghĩ rằng chắc Kiều cũng muốn gặp mình lắm –mà không sao được, nên đành khóa cửa đi ngủ (“mấy lần khóa kín phòng the”), để may ra mộng hồn đi, về được với mình (câu 250). Chữ “bóng hồng” ở câu 250 là mộng hồn của Kiều.
° [北 斗 横 天 夜 欲 闌=bắc đẩu hoành thiên dạ dục lan = chòm sao Bắc đẩu đã ngang trời đêm đã sắp hết] ° [愁 人 倚 月 思 無 端=sầu nhân ỷ nguyệt tứ vô đoan = người buồn sầu này ngồi tựa dưới trăng nghĩ vẩn vơ] ° [忽 聞 畫 閣 秦 筝 逸=hốt văn họa các Tần tranh giật = Bỗng nghe trên lầu vẽ kia có tiếng đàn tranh vẳng lại] ° [知 是 隣 家 趙 女 彈=tri thị lân gia Triệu nữ đàn = Ta biết đó là tiếng đàn cô gái nước Triệu nhà hàng xóm gảy] ° [曲 成 虚 憶 青 蛾 歛=khúc thành hư ức thanh nga liễm = khúc đàn gẩy xong, ta đoán là lông mày cô nhíu lại] ° [調 急 遙 知 玉 指 寒= điệu cấp dao tri ngọc chỉ hàn = điệu đàn mau gấp, ta biết là ngón tay nàng cóng rét] ° [銀 鑰 重 関 聽 未 闢 =ngân dược trùng quan thính vị tịch = khóa bạc ở hai lần cửa, ta chưa nghe tiếng mở] ° [不 如 眠 去 夢 中 看=Bất như miên khứ mộng trung khan = gì bằng ngủ đi để gặp thấy nhau trong mộng vậy].
Vì chàng tưởng là hồn mộng Kiều sẽ tìm đến với chàng như vậy, nên khi chàng thấy “Mành tương phân phất gió đàn” chàng yên trí là hồn Kiều đến, nên chàng đốt hương để chào, pha trà để mời, thì thấy mùi hương cũng nồng như mùi thơm của nàng lúc chiều, và trà chàng uống cũng được Kiều mời mà hóa ra đậm đà khan lên những giọng tình tứ.
Câu “Bóng hồng liệu nẻo đi về chiêm bao” nghĩa rõ ràng như thế và khẩn thiết với hai câu “Mành tương phân phất gió đàn / hương gây mùi nhớ, trà khan giọng tình” như thế, mà sao phần nhiều các bản Kiều quốc ngữ lại đổi bóng hồng thành bụi hồng và phiên âm liệu nẻo 料裊 ra lẽo đẽo? “Bụi hồng lẽo đẽo đi về chiêm bao” nghĩa là gì? Thật vô nghĩa, vậy cần phải xác định, không nên để Truyện Kiều có những câu vô nghĩa như vậy.
Câu 258: Hai chữ “đem thói khuynh thành trêu ngươi” ở câu này, nhiều bản quốc ngữ in thành “những thói khuynh thành trêu ngươi” e vô nghĩa, vì khuynh thành làm gì có nhiều thói ?
Câu 264: Hai chữ “kháy trêu” ở câu này, nhiều bản quốc ngữ dịch ra là “khơi trêu” e không xác đáng, vì hai chữ khơi trêu chỉ có nghĩa là trêu người thôi, còn kháy trêu đã đúng âm với chữ nôm 慨 撩(khái liêu) lại đúng ý nghĩa hơn: các ngọn lau sậy hình như chúng thấy chàng ngơ ngẩn tẽn tò, chúng bèn phất phơ tỏ ý chế nhạo trêu ghẹo chàng. Chữ kháy là có ý trêu đùa cho tức thẹn.
Câu 281: Bốn chữ “suy ý chữ bài” ở câu này, các chữ nôm đều khắc chữ suy [推] lầm ra chốn [准] , còn chữ ý [意] thì cũng đọc sai là ấy. Các bản quốc ngữ đều theo các bản nôm mà dịch lầm ra “Mừng thầm chốn ấy chữ bài” thành ra gần như vô nghĩa. Suy ý chữ bài nghĩa là suy ý chữ đề ở biển “lãm thúy hiên” (nơi mái hiên để ngồi chơi mà vơ bằng mắt lấy những cảnh hoa cỏ xanh đẹp). Nhưng chàng cho đó là “cái hiên để vơ lấy các cô Thúy.”
Câu 285: Bốn chữ động khóa nguồn phong[洞 鎖 源 封] nghĩa là cửa động thiên thai thì khóa lại, nguồn nước đào nguyên thì lấp đi. Nhiều bản nôm khắc chữ động [洞] làm chữ đồng [銅], người phiên âm trước không biết cứ theo chữ [銅] mà dịch là đồng, thành ra bắt buộc phải dịch câu này là “Tấc gang đồng tỏa nguyên phong” và giải nghĩa là: cái khóa đồng vẫn còn khóa kín nguyên vẹn như cũ (cho chữ nguồn [源] là chữ nguyên [原]). Nên cần phải đính chính xác định lại cho rõ nghĩa, kẻo mất hết ý hay lời đẹp của câu này.
Câu 286: “Tít mù nào thấy bóng hồng vào ra” – Tít mù nghĩa là xa xôi biệt thẳm, đối lại với chữ tấc gang là rất gần ở câu trên = chỉ gần gần thế mà thành ra xa xôi vô chừng. Nhiều bản quốc ngữ dịch lầm chữ tít mù ra tịt mù, nghe lời đã quê thô, nghĩa lại không đúng, không khẩn thiết với câu trên.
Câu 287: Chữ “nhẫn”câu này, bản nôm viết là nhẫn [忍] , chớ không viết là nhận [認]. Chữ nhẫn nghĩa là tất cả, là hết sức kiên nhẫn mà chờ đợi. Nhiều bản quốc ngữ in là “nhận từ…”, kể ra cũng có nghĩa là tính ra từ …, nhưng lời không mạnh và ý không xác đáng bằng “nhẫn từ…”
Câu 295: “Giơ tay cất lấy về nhà” – Chữ cất câu này nghĩa là dùng tay sẽ sàng cẩn thận để nhấc lên cho khỏi gẫy khỏi rơi. Đặt chữ cất vào tình trạng đáng nâng niu âu yếm này thật hay vô cùng. Lắm bản Kiều đổi là “với lấy” thì thật hết ý vị tinh tế.
Câu 307: “Tiếng kiều nghe lọt bên kia” – Tiếng kiều đây là tiếng có giọng trong trẻo trẻ trung non mềm của con gái. Chữ kiều [嬌] đây nghĩa là non mềm. Nhiều bản in lầm chữ kiều này ra Kiều [翹] , cho nghĩa là tiếng nàng Kiều, đó là một sự lầm to, vì Kim Trọng khi ấy đã biết tiếng Kiều bao giờ mà nhận được là tiếng cô ta?
Câu 322: “Kẻ nhìn tận mặt, người e cúi đầu” – Hai chữ tận mặt câu này, nhiều bản in là rõ mặt, thế là sai quá. Vì chàng có nhìn tận mặt thì nàng mới phải e lệ cúi đầu, và phải cần nhìn tận mặt cho biết rõ ràng là người hôm nọ rồi mới dám ngỏ lời nói chuyện.
Câu 325: “Xương mai tính đã rũ mòn” – Hai chữ rũ mòn đây cũng nghĩa như gầy mòn, nhưng rũ mòn xác đáng hơn vì ta thêm được ý mỏi mệt như câu thơ Đường mà tác giả đã dùng làm điển tích [梅 骨 瘦 難 支= mai cốt sấu nan chi = vóc xương thanh lịch như cành mai, gầy quá đi như không đứng được].
Chú giải và dẫn điển
[1] Giống hữu tình = hạng người tài hoa. Sách nho có chỗ nói: Hạng thánh nhân thì không có tình, hạng ngu đần thì không biết tình là gì, chỉ có hạng người tài hoa mới là hạng người hữu tình. Bởi vậy người ta gọi bọn người tài hoa là [情 種 = tình chủng = giống đa tình]. Đây nói Kim Trọng, Thúy Kiều đều là tình chủng.
[2] Mối tơ mành = sợi tơ rất mỏng manh mà khó dứt đứt được; đó tức là sợi tơ tình, không trông thấy mà gỡ không ra, dứt không đứt được.
[3] Canh cánh = vương vít như gài bám vào lòng.
[4] Sầu giong: Xem lời đính chính câu 247 bên trên.
[5] Ba thu dón lại một ngày: Kinh Thi có câu [ 一日不 見 如 三 秋 兮 = nhất nhật bất kiến như tam thu hề = một ngày không thấy mặt nhau, lâu bằng ba mùa thu]. Chữ dón nghĩa là rèn cái que sắt cho nhỏ lại và dài ra.
[6] Mấy lần khóa kín phòng the –“Mấy lần khóa kín” do bốn chữ “Ngân thược trùng quan”. Các bản quốc ngữ chép nhầm “mấy lần” ra “mấy tần” hoặc “mây Tần” thật vô nghĩa.
[7] Bóng hồng = hình bóng người con gái đẹp. Liệu nẻo = đoán chừng có lẽ bóng vía nàng sẽ tìm đến đây với ta, trong lúc nàng mơ ngủ.
[8] Đĩa dầu – Người ta đốt đèn bằng dầu hột, đổ dầu vào đĩa rồi thả bấc vào, để một đầu bấc hở trên miệng đĩa mà đốt.
[9] Trúc se ngọn thỏ – Bút viết chữ hán quản làm bằng ống trúc, ngòi làm bằng lông thỏ. Trúc se ngọn thỏ ý nói khi chàng muốn làm thơ, thì nghĩ không ra, hình như ngòi bút nó khô mực lại, viết không được.
[10] Phím loan = phím đàn hình đầu ngoài thường làm hình đầu chim phượng. Tơ chùng phím loan ý nói khi chàng muốn gẩy đàn cho khuây thì gẩy không ra tiếng, như dây đàn chùng cả đi.
[11,12] Mành tương = mành làm bằng những gióng trúc con, da có vân đồi mồi, tiện ra từng đoạn ngắn, rồi xâu lại thành từng dây dài mà treo nhiều dây rũ xuống thành bức mành che cửa. Khi gió thổi vào, tiếng trúc đụng nhau kêu xoang xoảng như tiếng đàn.
[13,14] Hương gây mùi nhớ, trà khan giọng tình – Xem lời xác định câu 250 bên trên. Chàng Kim thấy gió đụng mành kêu cho là mộng hồn Kiều đến với mình, vội vàng đốt hương lên để mừng và pha trà để cùng uống, chàng thấy mùi hương thơm nồng ngậy lên những mùi chàng nhớ đã được ngửi lúc chiều và vị nước trà đậm đà quá như khan họng những giọng tình trước mặt nàng.
[15] Duyên nợ ba sinh = ba đời, ba kiếp; đôi tình nhân đã thề ước mà không lấy được nhau, thì phải trải qua ba đời lời thề ấy mới tan. Điển tích từ Tình sử: Lý Nguyên [李源] và Viên Trạch [圓 澤] yêu nhau tha thiết. Khi nàng Viên ốm nặng gần chết hẹn với chàng Lý 12 năm sau thì đến Hàng Châu gặp nhau. Lúc chàng đến Hàng Châu chỉ gặp thằng bé chăn trâu hát rằng:
(1) [三 生 石 上 舊 精 魂 = tam sinh thạch thượng cựu tinh hồn = tinh hồn trên đá ba sinh] (2) [賞 月 吟 風 不 要 言=thưởng nguyệt ngâm phong bất yếu ngôn = thưởng trăng hát gió, kể tình nữa chi] (3) [慚 愧 故 人 遠 相 訪=tàm quý cố nhân viễn tương phỏng = thẹn mình gặp bạn cố tri] (4) [此 身 雖 異 性 長 存=thử thân tuy dị tính trường tồn = thân này dù khác, tình kia vẫn còn] .
[16] Ví chăng duyên nợ ba sinh / làm chi đem thói khuynh thành trêu ngươi = nếu không có duyên nợ kiếp trước với nhau, thì làm gì nàng lại nhìn theo ta, như vậy để làm lòng ta vương vít. Điển lấy từ Tây Sương Ký: Khi Thôi Oanh Oanh thấy Trương Hồng vào, nàng vội tránh vào buồng, nhưng lại ngó lại nhìn chàng một cái, làm cho chàng say sưa và nghĩ:
[怎 當 她 臨 去 秋 波 那 一 轉=Chẩm đương tha lâm khứ, thu ba ná nhất chuyển]
[我 便 鉄 石 人 也 意 惹 情 牽=Ngã tiện thiết thạch nhân dã, ý nhạ tình khiên]
Ba câu trên có nghĩa = Ngày mai ta sẽ mắc bệnh tương tư thấm vào đến xương tủy. Ta chịu sao nổi cái khóe mắt của cô ta khi lánh đi, lại ngó lại liếc ta một cái. Ta dẫu có là người sắt đá cũng phải để ý vương tình.
[17] Kỳ ngộ = cuộc gặp gỡ lạ lùng tình cờ.
[18] Nước ngâm trong vắt ngụ ý nói chỉ thấy nước im lặng trong vắt chẳng có bóng ai như chiều hôm qua nữa.
[19] Kháy trêu = có ý đùa cợt trêu ghẹo cho tức, cho thẹn.
[20] Nhớ ít tưởng nhiều = thật ra chỉ nhớ có ít, nhưng vì cứ tưởng tượng thêm mãi ra, niềm nhớ mới tăng lên nhiều.
[21] Lam kiều = cầu Lam. Bùi Hàng [裴 航] đời Đường gặp cô tiên tên là Vân Kiều phu nhân, có cho chàng một bài thơ trong có câu [藍 橋 本 是 神 仙 窟= Lam kiều bản thị thần tiên quật = Lam kiều là chỗ thần tiên ở]. Về sau, một hôm chàng đi qua cầu Lam vào một quán xin nước uống, gặp nàng tiên Vân Anh [雲 英] đẹp lắm. Chàng ước ao muốn lấy, bà mẹ nàng bảo nếu tìm được cái chầy ngọc để bà tán thuốc thì bà gả nàng cho. Khi chàng được một bà tiên cho chầy ngọc, đem lại nộp thì lấy được Vân Anh. Lam kiều đây chỉ nhà Thúy Kiều ở.
[22] Lá thắm – Đời vua Đường Huy Tông, Vu Hựu vớt được một cái lá ngô đồng màu đỏ từ ngòi nước ở trong cung vua chảy ra, trên lá có đề bài thơ hẹn ai bắt được lá này thì kiếp sau sẽ lấy làm chồng. Hựu quý lắm, về giữ cẩn thận, và cũng lấy cái lá ngô đỏ khác đề thơ họa lại, rồi lên đoạn ngòi trên cung vua mà thả xuống cho trôi vào. Sau có lệnh thải các cung nữ cho ra lấy chồng, Hựu lấy được cô họ Hàn và cả hai bên đều còn giữ đủ hai lá đề thơ.
[23] Chim xanh – Vua Hán Vũ Đế một hôm sắp đi chơi xa, bỗng thấy hai con chim xanh bay vào hành cung. Đông Phương Sóc tâu nhà vua chúng là sứ giả của bà Tây Vương Mẫu đưa tin báo trước. Được một lúc, quả nhiên bà đến thật.
[24] Mỉa mai = chê cười chế nhạo (sáng tìm Kiều như bị lau sậy trêu cười ở ngoài đồng ; trưa tìm Kiều thì như bị chim oanh cười chế ở trước cổng nhà Kiều).
[25] Dẫy = đầy. Ta cũng hay nói đầy dẫy.
[26] Trót giờ lâu = đứng trọn vẹn lâu một giờ.
[27] Ngô Việt thương gia = nhà buôn bán xa ở vùng đất Ngô đất Việt, là vùng phía đông nam nước Tàu. Từ Bắc Kinh xuống Ngô Việt xa lắm.
[28] Du học = từ xa đến đó ở trọ để học hành.
[29] Cặp sách = cái quang treo sách chữ nho, làm bằng gỗ, dưới có cái ván gỗ rộng độ 2 gang, dài độ 3 gang, 2 đầu có đục 2 cái lỗ để lùa 2 thanh gỗ lên làm thành cái quang để xếp 2 chồng sách vào. Khi ở nhà thì treo lên, khi đi đâu thì gánh cho tiện.
[30] Đề huề = dọn sách vở đồ đạc sang nhà trọ một cách đàng hoàng có ý cho ai cũng biết, để hòng đưa tin đến hai cô láng giềng rõ chuyện mình đến đó.
[31] Đá = cảnh núi non bộ chất đá ở giữa cái hồ con.
[32] Lãm thúy hiên [攬 臎 軒] – Xem lời đính chính câu 281 bên trên.
[33] Suy ý chữ bài – Xem lời đính chính câu 281 bên trên.
[34] Song hồ = cửa sổ, cánh có dán một thứ giấy phết dầu cho trong, ánh sáng có thể qua được.
[35] Cánh mây = cánh cửa ở trên gác cao.
[36] Tường đông = nhà phái nữ trú ngụ.
[37] Động khóa nguồn phong – Xem lời đính chính câu 285 bên trên.
[38] Nhẫn – Xem lời xác định câu 287 bên trên.
[39] Thèm hai – Thèm = sắp sửa. Thèm hai = sắp sửa được hai tháng rồi.
[40] Phải = bất kỳ gặp phải. Truyện Kiều có mấy chỗ chữ phải có ngụ ý thật ra là hữu tình mà làm ra như có vẻ vô tình mà xảy ra như vậy. Chữ phải trong câu “Buồng the phải buổi thong dong” dùng nghĩa này, để nói : gặp buổi tết đoan ngọ thong dong vắng khách nên Kiều vô ý tắm trần không đóng cửa, chứ thực ra Kiều dụng tâm làm ra vô ý để Thúc Sinh được nhìn rõ tấm thân thoát y của mình như “một tòa thiên nhiên”, mục đích để cố kết lòng chàng hết sức ra tay cứu mình khỏi lầu xanh.
[41] Tường gấm = bức tường có đắp hình mây, hình triện nổi lên cho đẹp. Xem lời giải [53] về chữ bực mây bên dưới.
[42] Cất lấy = lấy tay sẽ nhấc cao cành hoa lên mà lấy ra một cách rất nhẹ nhàng, nâng niu để khỏi gãy, khỏi rơi.
[43] Khuê các = buồng trên gác, nơi đàn bà con gái ở rất lịch sự.
[44] Ướm lòng = thử nói để dò xét xem lòng nàng ra ý thế nào.
[45] Hư không = bỗng dưng.
[46] Hợp phố xưa kia thuộc về Giao châu (tên gọi nước Nam ta ngày trước), nay thuộc miền giáp biển tỉnh Quảng đông nước Tàu. Hồi bắc thuộc, quan Tầu tham nhũng bắt dân Hợp phố mò ngọc trai đem nộp, cho nên các loài trai có ngọc bỏ đi nơi khác hết. Sau có quan thứ sử là Mạnh Thưởng làm quan thanh liêm, loài ngọc trai lại trở về Hợp phố. Điển tích lấy từ câu [珠 還 合 浦 = châu hoàn Hợp phố = của quý của ai lại trả về người ấy].
[47] Tiếng kiều – Xem lời đính chính câu 307 bên trên.
[48] Nào của mấy mươi = có đáng giá bao nhiêu đâu.
[49] Trọng nghĩa khinh tài = lòng đứng đắn biết trọng điều nghĩa mà khinh của cải.
[50] Lân lý [隣 里] – Lân = hàng xóm. Lý = làng.
[51] Gạn = hỏi tỉ mỉ rõ ràng mọi điều.
[52] Niềm tây = điều riêng tư trong lòng.
[53] Bực mây = những hình mây đắp nổi lên ở mặt tường gấm có thể dùng làm bực leo lên được. Có bản giải thích bực mây là bực vân thê [雲 梯] (thang mây) thật là lầm, vì vân thê là thứ thang để trèo lên ngó vào thành giặc, cao hàng 4 hay 5 mươi thước, phần dưới là cái bục cao có bốn bánh xe, nhiều người có thể đi kín ở dưới đẩy bục thang đi được. Trên bục dựng hai từng thang, mỗi từng cao 20 thước. Thang mây cao như thế, chứ đâu phải cái thang thường ta dùng.
[54] Dón bước = trèo một cách nhanh nhẹn.
[55] Sượng sùng = ngượng nghịu, e thẹn.
[56] Ngẫu nhĩ = tình cờ, bỗng dưng.
[57] Đã chồn = đã mỏi mệt lắm.
[58] Rũ mòn – Xem lời xác định câu 325 bên trên.
[59, 60] Tháng tròn như gửi cung mây / trần trần một mực ấp cây đã liều – Cung mây tức cung trăng ở trên mây, ý nói chỗ người đẹp ở như cô Hằng Nga trên cung trăng. Ấp cây là điển tích lấy từ ba chữ [守 株 人 = thủ châu nhân = người giữ gốc cây]. Xưa có anh thợ cầy ngồi nghỉ ở gốc cây, bỗng một con thỏ sợ chó săn, chạy đâm đầu vào gốc cây chết, anh ta bắt được. Từ hôm đó ngày nào anh ta cũng ra ngồi giữ gốc cây ấy để đợi bắt thỏ. Ý nói Kim Trọng bõ công hàng tháng để mong may ra được gặp Kiều.
[61] Đài gương cũng như lầu trang là tiếng tôn trọng gọi nơi đàn bà con gái cư ngụ. Đây là lời tôn trọng Kim Trọng dùng để gọi Kiều.
[62] Dấu bèo là tiếng Kim Trọng nói nhún, tự coi mình hèn mọn như bèo ở đâu trôi đến.
[63, 64] Thói nhà băng tuyết = nhà tôi vốn là nhà nề nếp đứng đắn. Chất hằng phỉ phong = nhún mình là một gái quê mùa biết giữ lễ nghĩa. Kinh Thi có câu [采 葑 采 菲 無 以 下 體 = thái phong, thái phỉ, vô dĩ hạ thể = hái rau phong, hái rau phỉ, chớ vì phần dưới cứng ăn không ngon mà bỏ]. Rau phỉ, rau phong ngọn gốc đều ăn được, nhưng phần gốc lúc già ăn không ngon, nên bị bỏ. Hàm ý của câu kinh Thi này = vợ chồng phải lấy nghĩa mà yêu nhau suốt đời, chớ có khi trẻ đẹp thì yêu, khi già xấu thì bỏ.
[65] Lá thắm – Xem lời giải [22] bên trên.
[66] Chỉ hồng = duyên vợ chồng, do điển tích Vi Cố như sau : Vi Cố [韋固] học giỏi đang kén vợ. Một hôm thấy ông cụ già ngồi dưới bóng cây giở một cuốn sách ra coi, bên mình có một túi chỉ đỏ. Cố hỏi sách gì, thì ông bảo “Tập sổ biên những cặp vợ chồng phải lấy nhau. Khi ta biên tên vợ chồng vào sổ này và lấy hai sợi chỉ hồng ở túi này mà se với nhau, thì dù hai bên giàu nghèo, sang hèn khác nhau thế nào, cũng phải lấy nhau thành vợ chồng.” Cố hỏi đùa ông cụ se tôi lấy ai, thì ông cụ chỉ vào đứa con gái rách rưới bẩn thỉu, mẹ đặt ngồi ở bờ ruộng để mẹ hái rau. Rồi ông cụ biên tên và lấy hai sợi chỉ se với nhau. Cố giận lắm, thuê người giết con bé, và yên trí là con bé đã chết rồi. Sau Cố long đong mãi không tìm được vợ, kết cục vẫn phải lấy người con gái có thẹo ở mang tai ; và nàng nói lúc bé bị tên giặc chém nhưng may không chết.
[67] Rầy gió mai mưa = việc đời thay đổi bất kỳ, nay may gặp nhau rồi sau đây không gặp được nữa.
[68] Dù chăng = nếu không.
[69] Khuôn thiêng = ông trời. Đây ám chỉ cha mẹ, để trả lời câu Kiều nói “nên chăng thì cũng tại lòng mẹ cha.” Nhưng không dám nói thẳng là cha mẹ phụ lòng, e bất nhã, phải nói tránh ra là nếu trời phụ lòng.
[70] Lượng xuân = độ lượng rộng rãi bao dung mọi người, lấy ý từ câu [春 毓 海 涵=xuân dục hải hàm = hơi xuân nuôi muôn vật, lòng biển chứa muôn sông]. Ý nói bụng dạ rộng rãi tử tế.
[71] Chiều xuân = lòng xuân, do hai chữ xuân tứ [春 思] hay xuân tình [春 情] dịch ra.
[72] Nét thu lấy ý từ hai chữ [秋 波=thu ba = sóng mùa thu] nghĩa là ánh mắt nhìn có tình tứ.
[73] Tạc đá vàng = nhận lời một cách trịnh trọng như khắc vào bia đá biển vàng.
[76] Bả = lấy hai tay nâng mà đưa lên trao một cách trịnh trọng. Hai tay dâng chén rượu lên mời khách chữ Hán là bả tửu [把 酒].
[77] Quạt hoa quỳ = cái quạt giấy đẹp Kiều có vẽ hình hoa quỳ (một giống hoa sen thơm đẹp hướng dương) để tỏ lòng lúc nào cũng muốn ngưỡng mộ chàng. Bả quạt hoa quỳ = hai tay nâng chiếc quạt hoa quỳ lên mà dâng cho chàng làm kỷ niệm. Nhiều bản Kiều, vì người xuất bản không hiểu chữ bả nên đã đổi cả câu “Sẵn tay bả quạt hoa quỳ” ra là “Sẵn tay khăn gấm, quạt qùy” thật là vô vị thô lỗ. Họ không biết rằng quạt hoa quỳ và quạt quỳ khác nhau một trời một vực. Quạt hoa quỳ như đã nói ở trên, đẹp quý và ý nhị biết bao nhiêu ; còn quạt quỳ (chữ nho gọi là bồ quỳ phiến [蒲葵 扇]) chỉ là cái quạt làm bằng tàu lá cây bồ quỳ (một loài lá gồi) cắt bỏ những tua lá ở chung quanh đi, hình thành cái quạt tròn tròn. Ai lại đem thứ quạt ấy tặng một tình nhân hào hoa như Kim Trọng bao giờ ? Lại còn chiếc khăn gấm đỏ nữa, ở đâu ra mà nói là sẵn tay ? Sau lại để đâu, suốt câu chuyện không thấy nói đến cái khăn gấm ấy chút nào nữa.
[78] Tất giao – Tất [漆] = sơn. Giao[膠] = keo. Tất giao là hai thứ nhựa để gắn bó rất chắc. Ý nói Kim Kiều thề ước với nhau rất nghiêm trang.
Diễn ra văn xuôi
Câu 243, 244 = Thế mới biết đã là hạng người vào bực hữu tình, thì đố ai gỡ cho xong được cái mối tơ tình, dù nó rất mong manh.
Câu 245, 246 = Chàng Kim từ lúc về đến phòng học, lúc nào cũng canh cánh nghĩ đến Kiều, không muốn nghĩ đến chuyện gì khác cho khuây nỗi nhớ ấy đi.
Câu 247, 248 = Chàng không biết nén hãm lòng sầu nhớ để khuây ngủ đi, lại cứ tung thả mãi ra như giong cương cho con ngựa sầu nhờ nó đuổi theo thì giờ cho đêm chóng sáng. Nhưng càng thức càng mong thì những khắc canh càng thấy chậm chạp dài thêm mãi ra, rõ ràng đúng như câu trong Kinh Thi, tạm dịch : “Một ngày chẳng thấy mặt nhau / coi dài đằng đẵng khác nào ba thu.”
Câu 249, 250 = Chàng nghĩ giờ này nàng đã khóa kín cửa buồng để ngủ rồi, và có lẽ mộng hồn nàng đang tìm đường đi về đây với mình.
Câu 251, 252 = Chàng không sao nhắm mắt ngủ được. Lúc thì ngắm vầng trăng khuyết, lúc thì nhìn đĩa dầu đèn cạn dần. Lúc thì mặt chàng ngẩn ngơ tưởng nhớ đến mặt nàng, lúc thì lòng chàng bất ổn vì không biết lòng nàng có tưởng nhớ chàng, như chàng tưởng nhớ nàng không ?
Câu 253, 254 = Chàng cảm thấy phòng học chàng vắng lạnh như đồng. Chàng muốn viết thơ để tỏ tình nhớ mến, nhưng nghĩ không ra lời, ngọn bút lông chấm mực đã khô đi mà không viết được câu nào. Chàng muốn gẩy đàn để tỏ nỗi sầu mong, mà không sao gẩy được thành tiếng, như phím dây đàn sửa vặn thế nào cũng vẫn chùng mãi.
Câu 255, 256 = Bỗng hơi gió thoảng đến, làm cho những chuỗi suốt tre hoa ở bức mành cửa đụng nhau kêu như tiếng đàn ; cho là mộng hồn Kiều đến, chàng vội vàng đốt hương để chào đón và pha trà để mời cùng uống với nhau. Chàng thấy mùi khói hương nồng ngậy lên những mùi thơm như mùi nàng mà chàng còn nhớ thoang thoảng từ chiều hôm qua ; chén trà chàng uống ở trước mộng hồn Kiều, thấy vị trà thật đậm đà, thấm thía đầy giọng tình làm cho khan cả cổ họng chàng.
Câu 257, 258 = Chàng những lo không biết rồi ra có lấy được nàng không, nhưng chàng lại mừng lòng yên chí rằng nếu không có duyên nợ ba kiếp với nhau, thì làm sao mà nàng lại nghé mắt liếc theo chàng một cách tha thiết đằm thắm như trêu như ghẹo khi chàng lên ngựa ra về, làm cho chàng phải vương vít tâm tư như vậy ?
Câu 259, 260 = Lòng chàng lúc nào cũng buâng khuâng, nào là nhớ cảnh chiều qua, nào là nhớ mặt nàng, nào là nghĩ đến chỗ tình cờ may mắngặp nhau. Thế là lúc sáng ra, chàng vội vàng đi ra chỗ đó với đầy lòng si tưởng.
Câu 261, 262 = Nhưng nào có thấy ai ở đó nữa đâu. Chỉ thấy bãi cỏ xanh rì vắng teo và ngòi nước trong veo lặng lẽ chảy, chẳng còn bóng ai chiếu xuống nữa.
Câu 263, 264 = Chàng đứng tần ngần đó mãi, bỗng thấy gió chiều thổi đến như khiêu gợi nỗi sầu và những ngọn lau sậy hiu hắt phất phơ như có vẻ trêu ghẹo chế nhạo chàng.
Câu 265, 266 = Riêng cái trò tương tư nó vẫn thế – nhớ thì ít, nhưng nghĩ đến người tình thì nhiều. Càng tưởng càng nhớ quá, chàng nghĩ rằng thế nào cũng phải đến tận nhà nàng thì mới gặp được nàng. Cũng như Bùi Hàng xưa có đến Lam kiều mới gặp được Vân Anh, chàng xăm xăm theo lối đi thẳng đến nhà Kiều.
Câu 267, 268 = Nhưng ôi ! Khi đến nơi, thì chỉ thấy tường cao ngất, cổng đóng kín, trông thật trang nghiêm thăm thẳm, đúng là hết cách nhắn đưa tin tức.
Câu 269, 270 = Trên ngọn tường thì có mấy cành liễu lơ thơ như mành che, và mấy con hoàng oanh đang líu lo học nói ở trên cành như có ý mỉa mai chế nhạo chàng.
Câu 271, 272 = Chàng nhòm qua khe cổng, thì chỉ thấy mấy lần cửa đóng gài then cẩn thận và hoa rụng đầy thềm mà chẳng thấy bóng ai.
Câu 273 đến 276 = Chàng đứng ngắm tần ngần suốt một giờ lâu rồi đi dạo quanh khu nhà, thì thấy mé sau khu nhà Kiều có nhà một người lái buôn xa ở mãi vùng Ngô Việt chưa về, nhà vẫn bỏ vắng, buồng không ai ở.
Câu 277, 278 = Chàng bèn mượn cớ là du học mà hỏi thuê, rồi đường hoàng thong thả mang túi đàn, mang cặp sách dọn đến ở.
Câu 279, 280 = Nơi nhà này có cây cảnh đẹp, có núi non bộ bằng đá, nhất là lại có mái hiên ngồi ngắm cảnh, biển đề là “Lãm Thúy Hiên,” nét chữ thếp vàng còn chưa phai.
Câu 281, 282 = Chàng rất mừng, vì cứ suy ý ba chữ thếp vàng đề ở biển này mà đoán, thì chắc chàng và Kiều đã có duyên trời định từ ba kiếp xưa với nhau rồi. (Chàng suy luận ba chữ Lãm Thúy Hiên cũng có nghĩa “mái hiên để Kim (vàng) vơ (lãm) được Thúy (Kiều).” Xem lời chú giải [32] và lời đính chính câu 281 bên trên.
Câu 283, 284 = Từ ngày đến ở đây, ngày ngày chàng ngồi trong cửa sổ mở hé nửa cánh cửa ra mà ghé mắt trông sang phía tường nhà họ Vương.
Câu 285, 286 = Tuy chỉ gần trong gang tấc, nhưng rõ như động tiên khóa cửa, nguồn đào lấp lối, rõ gần mà hóa xa xôi tít mù, chẳng thấy bóng Kiều ra vào bao giờ.
Câu 287, 288 = Tính từ hôm chàng dọn đến ở nơi nhà thuê này, dần dà đã gần hai tuần trăng rồi.
Câu 289, 290 = Bỗng một hôm trời êm gió mát, tình cờ chàng thấy bên kia tường như có bóng người đi thướt tha dưới cây đào.
Câu 291, 292 = Chàng đương gẩy đàn, liền buông cây đàn xuống và vội vàng xốc áo chạy ra, thì người đã đi khỏi rồi, chỉ còn lại mùi nước hoa thơm phức.
Câu 293, 294 = Chàng đi men theo quanh bức tường gấm mà ngó xem, thì bỗng thấy một cành kim thoa vướng ở trên cành cây đào.
Câu 295, 296 = Chàng liền giơ tay lên, nhấc cao chiếc thoa lên mà lấy đem về. Chàng tự hỏi “Cái của quý ở nơi khuê các này cớ sao mà lại đến đây ? ”
Câu 297, 298 = “Ngẫm coi, người đẹp sang như thế, mà của quý báu như vầy, nếu mà chẳng có duyên với nhau, thì sao lọt vào tay ta được ? ”
Câu 299, 300 = Rồi lúc nào chàng cũng cầm chiếc thoa trên tay mà ngắm nghía cho đến mãi tối đêm quên cả nằm ngủ, và lúc nào mùi hương trầm chiếc thoa chưa phai cũng thoảng bốc lên làm cho lòng chàng say mê ngửi mãi.
Câu 301, 302 = Ngày hôm sau trời mới mờ sáng, đã thấy bóng người quanh quẩn ra ý tìm tòi ở dưới gốc đào bên kia tường.
Câu 303, 304 = Chàng đã có ý đợi chờ, mới đứng cách mặt bên này bức tường mà đưa lời sang nói để ướm xem lòng người bên kia tỏ ra sao.
Câu 305, 306 = Chàng lên tiếng “Mình bỗng tình cờ bắt được một cành kim thoa, muốn trả lại mà chẳng biết là của ai đây !”
Câu 307, 308 = Vừa dứt lời, thì chàng nghe có giọng nói trẻ trung đáng yêu thưa lại ngay rằng “Tôi rất cảm ơn lòng người quân tử chẳng sá gì chút của rơi mà mong trả lại. ”
Câu 309, 310 = “Chiếc thoa của tôi nào có là của đáng mấy mươi đâu, nhưng tấm lòng trọng nghĩa khinh tài của người mới thật đáng quý, không biết bao nhiêu mà kể cho xiết được. ”
Câu 311, 312 = Biết đích xác ý Kiều rồi, chàng đáp lời “Tôi đây vẫn là chỗ hàng xóm láng giềng, ra vào gần đây luôn luôn thôi, chứ nào phải người xa lạ gì đâu ! ”
Câu 313, 314 = “Đã lâu lắm rồi, mãi đến hôm nay, mới nhờ chút của rơi này mà gặp được nhau, thật là đã làm rầu rĩ thiểu não lòng tôi lắm ! ”
Câu 315, 316 = “Vậy xin cô dừng chân đứng đợi một chút cho tôi được gạn hỏi cặn kẽ đôi câu cho hiểu lòng nhau.”
Câu 317, 318 = Rồi chàng vội chạy về nhà lấy thêm đôi xuyến vàng và một vuông khăn là đỏ đem ra.
Câu 319, 320 = Chàng lanh lẹ sẽ ghé chân vào nét triện mây đắp nổi ở bức tường gấm làm bực mà trèo qua ngọn tường. Sang bên kia rồi, chàng nhận đúng rõ ràng là người hôm nọ.
Câu 321, 322 = Lúc mới, hai người còn sượng sùng giữ ý rụt rè, chàng thì đưa mắt nhìn tận mặt, nàng thì cúi đầu e thẹn.
Câu 325, 326 = “Người tôi vốn đã gầy như cành mai, lại vì mong nhớ mà hao mòn thêm, lắm lúc như muốn lả xuống. Nhưng may sao trời dun dủi còn có hôm nay được gặp nhau ở đây. ”
Câu 327, 328 = “Suốt cả tháng nay, lòng tôi lúc nào cũng như gửi ở bên cô, tuy không chắc được gặp cô nữa, nhưng tôi vẫn một mực liều thân giữ một niềm, chẳng khác gì anh thợ cày ngày ngày ra ngồi gốc cây mà đợi thỏ. ”
Câu 329, 330 = “Nay tiện đây tôi xin hỏi cô có lòng chiếu cố đến kẻ hèn này không ?”
Câu 331, 332 = Kiều thấy chàng hỏi câu hệ trọng quá, khiến lòng nàng rất ngẩn ngơ, mới thưa rằng “Gia đình tôi là một nhà nền nếp trong sạch, trang nghiêm, còn tôi là một gái quê mùa thật thà biết giữ lễ nghĩa. ”
Câu 333, 334 = “Dù có hẹn hò về cuộc tình duyên nữa, thì việc nên hay không nên, cũng phải tùy lòng cha mẹ định liệu. ”
Câu 335, 336 = “Chứ giờ đây vì lòng quân tử quá thương mến tôi mà hỏi tôi như vậy, thì tôi còn trẻ thơ quá, biết đâu mà dám thưa lại !”
Câu 337, 338 = Chàng đáp “Đành vậy, nhưng sự trời nay gió mai mưa, biến đổi khó liệu trước được, dễ đã mấy khi tình cờ gặp nhau vui như thế này. ”
Câu 339, 340 = “Nếu cô không xét soi thấu rõ tấm tình si của tôi, thì thiệt thòi cho tôi quá, mà chẳng ích gì cho ai cả. ”
Câu 341, 342 = “Tôi chỉ xin cô gắn bó với tôi một lời trước thôi, cho tôi được đành lòng yên chí, rồi sau tôi sẽ xin liệu cách tìm người đi lại mối manh đường hoàng, cô chớ ngại. ”
Câu 343, 344 = “Một khi chúng ta đã gắn bó một lời với nhau rồi thì dù ông trời kia có phụ tấc lòng thành của chúng ta chăng nữa, chúng ta cũng đành liều bỏ qua cả cuộc đời xuân xanh của chúng ta, không lấy ai nữa. ”
Câu 345, 346 = “Còn như chính cái độ lượng bao dung của cô như độ lượng vui hòa mùa xuân bao dung cả muôn vật kia, nay nó lại quá hẹp hòi chẳng bao dung tôi, thì chả hóa ra thiệt thòi cho công đeo đuổi của tôi lắm ru !”
Câu 347, 348 = Nàng đứng im lặng nghe lời chàng êm ái như ru. Những lời êm ái như gió xuân đó dễ khiến lòng nàng mê say nao núng lộ ra khóe mắt ngại ngùng, e thẹn ở trước mặt chàng.
Câu 349, 350 = Rồi nàng ngập ngừng ngỏ lời thưa rằng “Trong buổi gặp nhau mới mẻ ta còn lạ lùng nhau này mà để chàng phải nài gạn mãi, em nể lòng chàng lắm, không lẽ nào cầm lòng không nhận lời chàng được. ”
Câu 351, 352 = “Vậy em xin thưa, tấm lòng chàng quân tử đã đa mang đến em tha thiết như vậy, thì em xin trân trọng nhận lời sẽ kết nghĩa trăm năm thủy chung với chàng và xin giữ lời này lâu bền như tạc vào bia đá, khắc vào biển vàng.”
Câu 353, 354 = Được Kiều nhận lời, chàng thật hả hê, lòng như được cởi mở ra, liền giở cành kim thoa và gói khăn hồng bọc đôi xuyến vàng cẩn trọng trao tận tay Kiều.
Câu 355, 356 = Và nói “Cuộc trăm năm của đôi ta kể từ hôm nay, và tôi xin nàng nhận cho một chút của này làm kỷ niệm, ghi nhớ mãi mãi.”
Câu 357, 358 = Kiều cũng lấy chiếc quạt nàng có vẽ đóa hoa quỳ cầm sẵn ở tay, và chiếc thoa vừa nhận được, để vào hai bàn tay mà kính cẩn nâng lên ngang mặt trao dâng cho chàng, để đánh đổi lấy đôi xuyến vàng do chàng tặng.
Câu 359, 360 = Hai bên cùng trao lời thề hẹn gắn bó chặt chẽ như keo sơn với nhau vừa xong thì mé sau như có tiếng người xôn xao.
Câu 361, 362 = Thế là vội vàng chia tay nhau, chàng thì về thư phòng, nàng thì về lầu trang.
Những câu hay chữ có ý móc nối
“Cho hay là giống hữu tình / đố ai gỡ mối tơ mành cho xong” là câu rất hay để chuyển tiếp cuộc tương tư của Kiều với cuộc tương tư của Kim Trọng. Tác giả khéo dùng hai chữ “đố ai” vừa để khuyên người đời chớ có để lòng vướng vào mối tơ tình mong manh lúc mới mà rồi gỡ khó ra, vừa để khuyên đời chớ trách giống hữu tình vương vào lưới tình như Kim Trọng và Thúy Kiều, chỉ vì một cái “nghé theo” hay “nhác thấy” lúc đầu mà rồi khó gỡ.
“Nỗi nàng canh cánh bên lòng biếng khuây” dùng ý móc nối với nhiều câu ở dưới. Vì chàng bâng khuâng nỗi nàng nên mới có sự giong sầu suốt đem dài mất ngủ, càng khắc càng chầy, hết ngắm vầng trăng khuyết lại ngắm đĩa dầu hao. Cũng vì thế mới có sự buồng văn lạnh lẽo, bút khô mực, đàn chùng dây ; mới có sự mơ tưởng mộng hồn nàng đến, đốt hương chào mừng, pha trà cùng uống ; rồi ngày hôm sau mới có sự vội vã ra nơi kỳ ngộ để bị nhìn lau sậy nó kháy trêu, lại xăm xăm đến Lam kiều để bị nghe chim oanh nó mỉa mai.
“Mấy lần khóa kín phòng the / bóng hồng liệu nẻo đi về chiêm bao” móc nối khẩn thiết với câu “Mành tương phân phất gió đàn / hương gây mùi nhớ, trà khan giọng tình” vì chàng Kim tưởng tượng như Kiều đã đóng cửa đi ngủ, cho mộng hồn được lại với chàng nên khi thấy gió làm bức mành tương kêu, chàng cho là mộng hồn Kiều đến thăm mình, nên chàng đốt hương pha trà đón tiếp.
Hai câu “Nước ngâm trong vắt thấy gì nữa đâu” và “Gió chiều như gợi cơn sầu” tả lòng Kim Trọng bâng khuâng nhớ Kiều, đối lại với hai câu : “Bóng tà như giục cơn buồn” và “Dưới cầu nước chảy trong veo” tả lòng Kiều bâng khuâng nhớ Kim Trọng.
Câu “Lơ thơ tơ liễu buông mành” ở trước nhà Kiều ngầm tả lòng Kim Trọng bực vì những cành liễu có thể che khuất bóng Kiều, đối lại với câu “Bên cầu tơ liễu bóng chiều thướt tha” ngầm tả lòng Kiều trách liễu hình như phất phơ đưa Kim Trọng đi để trêu nàng.
Ở câu “Gió đâu sịch bức mành mành” thì gió thổi mành làm cho Kiều đương mơ tỉnh dậy, mất bóng Đạm Tiên. Ở câu “Mành tương phân phất gió đàn” thì gió thổi mành làm cho Kim Trọng đương tỉnh hóa mơ như thấy mộng hồn Kiều. Ý văn trong hai ngữ cảnh lần lượt tả Kiều và Kim móc nối nhau một cách kỳ diệu.
Vẫn một cảnh “nước trong,” câu “Dưới dòng nước chảy trong veo” thì làm cho Kiều ngẩn ngơ vì không còn bóng chàng Kim cưỡi ngựa qua cầu nữa ; câu “Nước ngâm trong vắt thấy gì nữa đâu” thì làm cho chàng Kim ngẩn ngơ vì không còn bóng Kiều chiếu xuống dưới nước như hôm qua nữa.
Hai chữ “làm chi” ở câu “Người đâu gặp gỡ làm chi” thì tả lòng Kiều đương mừng bỗng lo ; hai chữ “thì chi” ở câu “Thì chi đem thói khuynh thành trêu ngươi” thì làm cho Kim Trọng đương lo hóa mừng.
Hai chữ “nét vàng” ở câu “Có hiên Lãm Thúy nét vàng chưa phai” mới đọc thì tưởng là thừa, chỉ đặt để lấy vần với câu trên, nhưng đâu phải thế – chính chữ vàng này là chữ rất quan trọng trong câu. Lãm Thúy Hiên mà thếp vàng, nói ngược lại có phải là Kim Lãm Thúy Hiên không ? Lời nói ngược này có hàm ý “đây là mái hiên nơi chàng họ Kim vơ được nàng Thúy” – một điềm tốt quá sự suy đoán của chàng Kim : chàng chỉ đoán lấy được Thúy chị, có ngờ đâu lấy được cả Thúy em !
CHƯƠNG 08
* * * * *
CÂU 363 ĐẾN CÂU 452
“Vàng đá ân cần, tóc tơ căn dặn”
363. Từ phen đá biết tuổi vàng, [1] Tình càng thấm thía dạ càng ngẩn ngơ. 365. Sông Tương một dải nông sờ, [2] Bên trông đầu nọ bên chờ cuối kia. 367. Một tường tuyết ủm sương che, Tin xuân đâu dễ đi về cho năng. [3] 369. Lần lần ngày gió đêm trăng, Thưa hồng rậm lục đã chừng xuân qua. [4] 371. Ngày vừa sinh nhật ngoại gia, [5] Trên hai đường dưới nữa là hai em, [6] 373. Tưng bừng sắm sửa áo xiêm, Cần dưng một lễ quỳ đem tấc thành. [7] 375. Nhà lan thanh vắng một mình, [8] Ngẫm cơ hội ngộ đã rành hôm nay. [9] 377. Thời trân thức thức sẵn bày, [10] Gót sen thoăn thoắt dạo ngay mé tường. 379. Cách hoa sẽ dặng tiếng vàng, [11, 12] Dưới hoa đã thấy có chàng đứng trông : 381. Trách lòng hờ hững với lòng, Lửa hương chốc để lạnh lùng bấy lâu. [13] 383. Những là đắp nhớ đổi sầu, Tuyết sương nhuốm nửa mái đầu hoa râm. [14] 385. Nàng rằng : “Gió bắt mưa cầm, [15] Đã cam tệ với tri âm bấy chầy. [16] 387. Vắng nhà được buổi hôm nay, Lấy lòng gọi chút ra đây tạ lòng !” [17] 389. Lần theo núi giả đi vòng, [18] Cuối tường dường có nẻo thông mới rào. 391. Xắn tay mở khóa động đào, [19] Rẽ mây trông tỏ lối vào Thiên-thai. [20] 393. Mặt nhìn mặt càng thêm tươi, Bên lời vạn phúc bên lời hàn huyên. [21] 395. Sánh vai về chốn thư hiên, Góp lời phong nguyệt nặng nguyền non sông. [22] 397. Trên yên bút giá thi đồng, [23] Đạm thanh một bức tranh tùng treo trên. [24] 399. Phong sương được vẻ thiên nhiên, [25] Mặn khen nét bút càng nhìn càng tươi. [26] 401. Sinh rằng : “Phác họa vừa rồi, [27] Phẩm đề xin một vài lời thêm hoa.” [28, 29] 403. Tay tiên gió táp mưa sa, [30]
Khoảng trên dừng bút thảo và bốn câu. 405. Khen : “Tài nhả ngọc phun châu, [31] Nàng Ban ả Tạ cũng đâu thế này ! [32] 407. Kiếp tu xưa ví chưa dày, Phúc nào nhắc được giá này cho ngang ?” 409. Nàng rằng : “Trộm liếc dung quang, [33] Chẳng sân bội ngọc cũng phường kim môn. [34] 411. Nghĩ mình phận mỏng cánh chuồn, Khuôn xanh biết có vuông tròn mà hay ? [35, 36] 413. Nhớ từ năm hãy thơ ngây, Có người tướng sĩ đoán ngay một lời : [37] 415. “Anh hoa phát tiết ra ngoài, [38] Nghìn thu bạc mệnh một đời tài hoa.” 417. Trông người lại ngẫm đến ta, Một dầy một mỏng biết là có nên ?” 419. Sinh rằng : “Giải cấu là duyên, Xưa nay nhân định thắng nhiên cũng nhiều. [39] 421. Ví dù giải kết đến điều, [40] Thì đem vàng đá mà liều với thân ! [41] 423. Đủ điều trung khúc ân cần, [42] Lòng xuân phơi phới chén xuân tàng tàng. 425. Ngày vui ngắn chẳng đầy gang, Trông ra ác đã ngậm gương non đoài. [43] 427. Vắng nhà chẳng tiện ngồi dai, Giã chàng nàng mới kíp dời song sa. 429. Đến nhà vừa thấy tin nhà, Hai thân còn dở tiệc hoa chưa về. 431. Cửa ngoài vội rũ rèm the, Xăm xăm băng lối vườn khuya một mình. 433. Nhặt thưa gương giọi đầu cành, [44] Ngọn đèn trông lọt trướng huỳnh hắt hiu. [45] 435. Sinh vừa tựa án thiu thiu, Dở chiều như tỉnh dở chiều như mê. 437. Tiếng sen sẽ động giấc hòe, [46, 47] Bóng trăng đã xế hoa lê lại gần. [48] 439. Bâng khuâng đỉnh Giáp non Thần, [49] Còn ngờ giấc mộng đêm xuân mơ màng. 441. Nàng rằng : “Khoảng vắng đêm trường, Vì hoa nên phải đánh đường tìm hoa. [50] 443. Bây giờ rõ mặt đôi ta, Biết đâu rồi nữa chẳng là chiêm bao ?” 445. Vội mừng làm lễ rước vào, Đài sen nối sáp song đào thêm hương. [51, 52] 447. Tiên thề cùng thảo một trương, [53, 54] Tóc mây một món dao vàng chia đôi. 449. Vầng trăng vằng vặc giữa trời, Đinh ninh hai mặt một lời song song. 451. Tóc tơ căn vặn tấc lòng, Trăm năm tạc một chữ đồng đến xương. [55]
Đính chính và xác định
Câu 367 : “Một tường tuyết ủm sương che” – Câu này nghĩa là chỉ có một bức tường phân cách hai người mà thôi, thế mà sao trông nó có vẻ nghiêm trang lạnh lùng như tuyết ủm, như sương che mù mịt hết lối thông tin tức. Chữ “ủm” câu này các bản kiều quốc ngữ bản thì in là “điểm” bản thì in là “trở” hay là “chở”. Đó là vì chữ “ủm” nôm viết là [黯 (ảm = tối, tiếng nôm ta đọc trạnh ra là ủm), sau vì khắc đi khắc lại khắc lầm [黯 (ủm) ra [點 (điểm). Tôi đã thấy có bản nôm in là [點 (điểm) như vậy. Các nhà xuất bản Kiều quốc ngữ sau, người thì theo nguyên bản nôm dịch là “tuyết điểm sương che”, người thì thấy “tuyết điểm” vô nghĩa, mới đổi là “tuyết trở sương che” hay “tuyết đón sương che” cho có nghĩa. Nhưng “tuyết điểm” vô nghĩa đã đành, mà “trở che” hay “che đón”cũng không đúng nghĩa chỗ này, vì “che chở” có nghĩa là bênh vực, chứ không có nghĩa là che kín đường thông tin tức. Còn “trở che” thì không ai nói, người ta chỉ nói “ngăn trở, ngáng trở, hay cách trở” để tỏ ý ngăn cách. Vậy xin đính chính câu này là “Một tường tuyết ủm sương che” cho thật đúng chữ, đúng nghĩa.
Câu 374 : “Cần dưng một lễ quý đem tất thành” – “Cần dưng” nghĩa đen là dưng một mớ rau cần, nghĩa bóng là nói khiêm dưng một lễ quê mùa đơn bạc. Hai chữ này lấy điển sách xưa nói có một người trồng được ruộng rau cần, mình ăn thấy ngon, mới mang một mớ to đi biếu quan ; quan ăn chê không ngon, người kia xấu hổ trở về. Sau người ta dùng chữ “cần” để nói khiêm về lễ vật quà cáp của mình cho ai. “Quỳ đem tấc thành” nghĩa là đem tỏ tấm lòng thành kính quý mến như hoa quỳ lúc nào cũng hướng về mặt trời. Tác giả dùng “quỳ đem tấc thành” đối với “cần dưng một lễ” thật hay, thật trang trọng, nhưng nghĩa khó hiểu. Người sau không hiểu mới đổi là “biện dưng một lễ, xa đem tấc thành.”
Câu 376 : “Ngẫm cơ hội ngộ đã rành hôm nay” – Chữ “rành” [火+亭] và chữ “đành” [停]các bản Kiều nôm thường khắc là “đành” [停] cả. Suy xét thì chữ này ở câu này phải để là rành mới đúng nghĩa hơn.
Câu 378 : Chữ “mé” và chữ “mái”, chữ nôm cùng viết là [𠃅]. Câu này các bản quốc ngữ in là “Gót sen thoăn thoắt dạo ngay mái tường” thật là sai nghĩa. Tường làm gì có mái, mà cho là tường có mái đi nữa, thì hóa ra Kiều dạo tới nhảy qua tường chăng ? Vậy nên phiên âm là “dạo ngay mé tường” mới đúng.
Câu 404 : “Khoảng trên vẫy bút thảo và bốn câu” – Sách Hán có câu [文 不 加 点 一 揮 而 就= văn bất gia điểm nhất huy nhi tựu = văn không thêm chấm nào, một vẫy bút là xong] để tả thi tài của Hàm Đan Thuần 13 tuổi, vâng lệnh quan thảo bài bia kỷ niệm hiếu nữ Tào Nga. Những bản kiều quốc ngữ viết là “vẩy bút” hay “dừng bút” đều là không biết điển này mà sửa lại thành ra sai nghĩa cả. Bởi vậy cần phải đính chính và xác định lại cho đúng.
Chú giải và dẫn điển
[1] Đá biết tuổi vàng : Ý nói Kim Trọng đã gạn hỏi biết được lòng Kiều rồi, như thể dùng đá thử biết đích xác được vàng mấy tuổi. Trước kia người buôn vàng vẫn dùng một hòn đá màu đen để vạch thỏi vàng lên xem vết vàng ở mặt đá mà nhận biết tuổi vàng là bao nhiêu – vàng nguyên chất là vàng 10 tuổi ; càng pha nhiều đồng thì tuổi càng giảm đi, thí dụ nói vàng 7 tuổi là vàng có pha 3 phần đồng, chỉ có 7 phần là vàng.
[2] Sông Tương …. cuối kia : Hai câu này lấy ý ở bài thơ trong Tình sử:
[君 在 湘 江 頭 = quân tại tương giang đầu = chàng thì ở khúc đầu sông tương]
[妾 在 湘 江 尾 = thiếp tại tương giang vĩ = thiếp thì ở đoạn cuối sông tương]
[相 顧 不 相 見 = tương cố bất tương kiến = cùng ngó nhau mà cùng chẳng thấy nhau]
[同 飲 湘 江 水 = đồng ẩm tương giang thủy = chúng ta cùng uống nước sông tương]
[3] Tin xuân = thư từ kể tâm tình thương nhớ nhau.
[4] Thưa hồng rậm lục : Thưa hồng = hoa đã ít đi. Rậm lục = lá cây đã mọc nhiều và màu xanh thẫm hơn. Lấy ý ở Tây Sương Ký [綠 暗 紅 稀 春 去 也 = lục ám hồng hi xuân khứ dã = lá cây màu xanh đã sẫm, hoa đỏ cây đã thưa, mùa xuân đã đi rồi].
[5] Sinh nhật ngoại gia = lễ sinh nhật nhà họ ngoại.
[6] Hai đường = cha mẹ. Chữ Hán là song đường [双 堂] ; nghiêm đường [嚴 堂] = cha, từ đường [慈 堂] = mẹ ; hay xuân đường [椿 堂] = cha, huyên đường [萱 堂] = mẹ]
[7] Cần dưng : Xem lời xác định câu 374 bên trên. Tấc thành = tấm lòng thành kính.
[8] Nhà lan = nhà có hoa lan thơm tho tao nhã. Chữ Hán là lan thất[蘭 室].
[10] Thì trân [时 珍] = những đồ ăn ngon quý trong mùa, như các thứ trái cây. Thức thức = thứ nọ thứ kia. Câu “Thì trân thức thức sẵn bày” này rất hay, và tác giả tả ý đề phòng tinh tế của Kiều. Trước khi sang hội ngộ với Kim Trọng, nàng sắp sửa việc nhà chu đáo để phòng khi cha mẹ về khỏi ngờ nàng bỏ nhà đi cả ngày. Nàng bày sẵn một bàn bánh trái để khi về, ai cũng tưởng nàng luôn luôn mong đợi cha mẹ và các em. Nhiều nhà chú thích truyện Kiều cho câu này là thừa, đáng bỏ, thật là sai lầm. Ông Nguyễn Khắc Hiếu thì cho là tác giả đặt câu này rồi quên không nói là để làm gì. Ông Trần Trọng Kim thì nói không biết Kiều bày những đồ thì trân đó để làm gì. Một ông Tàu dịch truyện Kiều diễn ra cuốn Thanh Tâm Tài Nhân thì nói là Kiều làm đồ uống rượu để đem sang nhà Kim Trọng, vì tục Tàu cuộc vui phải có đồ ăn uống. Ôi, cái nẻo thông phải rạch rào mới được lối đi, thì bưng qua sao được mâm thì trân thức thức sẵn bày ! Thật rất vô lý, chẳng khác gì ông Hiếu cho là tác giả bỏ quên mâm đó.
[11] Dắng = ho một tiếng để làm hiệu trước khi nói.
[12] Tiếng vàng = tiếng trong vang êm ái dễ nghe.
[13] Lửa hương = cái tình yêu đã thề với nhau, do ba chữ hương hỏa tình [香 火 情]dịch ra. Hương hỏa tình là tình khói lửa, vì lúc thề với nhau vẫn thường đốt hương mà cùng thề ở trước trời đất quỷ thần.
[14] Hoa râm : Ở Bắc Việt có cây râm, nhị hoa cái trắng cái đen, mọc thành chùm lẫn lộn nhau, nên người tóc dở bạc dở đen gọi là đầu hoa râm.
[15] Gió bắt mưa cầm : Lấy ý từ thơ của Tiền Khởi đời Đường [咫 尺 愁 風 雨 匡 庐 不 可 登 = chỉ xích sầu phong vũ Khuông Lư bất khả đăng = chỉ gần trong gang tấc thôi mà buồn vì mưa gió mà không lên được núi Khuông Lư].
[16] Cam = chịu lỗi. Tri âm = biết lòng nhau. Theo điển Bá Nha gẩy đàn, Chung Kỳ nghe tiếng đàn biết là Bá Nha nghĩ gì khi gẩy đàn. Bá Nha liền kết bạn với Chung Kỳ, gọi là bạn tri âm.
[17] Tạ lòng = tạ lỗi phụ lòng mong đợi nhau.
[18] Núi giả = núi chất bằng đá làm cảnh ở trong vườn.
[19] Động đào = cảnh tiên.
[20] Thiên thai = tên một ngọn núi ở tỉnh Chiết giang bên Tàu, phong cảnh rất đẹp. Tương truyền đời nhà Hán có Lưu Thần và Nguyễn Triệu vào núi Thiên thai hái thuốc thì gặp hai nàng tiên, lưu lại ở đó nửa năm rồi xin về thăm nhà. Khi về đến nhà thì ra đã được 7 đời người rồi !
[22] Góp lời phong nguyệt có nghĩa đen là kể những câu thơ vịnh gió thưởng trăng, và nghĩa bóng là nói đến những chuyện tình tứ vui vẻ với nhau.
[23] Bút giá = cái giá để gác bút. Thi đồng = cái ống để đựng những bài văn, thơ viết vào giấy cuộn lại. Bút giá, thi đồng là hai thứ trang sức bày trên án thủ của một văn sĩ.
[24] Đạm thanh = lối vẽ bằng mực nhạt lỏng (thủy mạc). Tranh tùng = tranh vẽ cây thông.
[25] Phong sương = đã chịu nhiều phen gió bão to, sương tuyết lạnh. Người xưa quý cây thông vì nó đứng thẳng, cao, vững, lại chịu được sương tuyết mùa đông vẫn xanh tốt. Nó được ví như người quân tử khí khái thẳng thắn.
[26] Mặn khen = khen một cách nồng nhiệt.
[27] Phác họa = vẽ một cách thô sơ lấy hình đại khái, chưa tô điểm cẩn thận. Ý nói khiêm là vẽ thô vụng.
[28] Phẩm đề = đề một bài thơ phê vịnh khen ngợi khéo đẹp thế nào.
[29] Thêm hoa = làm cho đẹp thêm lên, như vẽ thêm hoa vào tấm gấm, lấy điển ở bốn chữ [錦 上 添 花=cẩm thượng thiêm hoa = thêm hoa trên gấm].
[30] Gió táp mưa sa = đưa bút nhanh như gió và nét mực đi đến đâu như mưa tưới hoa đến đó.
[31] Nhả ngọc phun châu = ý thơ đã hay như nhả ngọc ở trong lòng ra, lời thơ lại đẹp như phun ngọc ở trong miệng ra.
[32] Nàng Ban Chiêu [班 昭] đời Hán, và ả Tạ Đạo Uẩn [蔡 道 醖] đời Tấn, đều là những tài nữ nổi tiếng thông minh ngay từ lúc nhỏ. Ban Chiêu được vua Hán vời vào cung dạy hoàng hậu và cung phi ; nàng vào đó tra khảo sách vở tiếp tục làm xong bộ sử của anh là Ban Cố. Nàng Tạ Đạo Uẩn thì bàn văn thơ khiến nhóm văn sĩ trứ danh phải phục.
[33] Dung quang = hình dạng với màu sắc và vẻ thông minh hiện ra ở mặt. Liếc dung quang = xem tướng mặt.
[34] Ngọc bội : Sách Lễ Ký có câu [君 子 佩 玉 = quân tử bội ngọc = người quân tử đeo ngọc] để tỏ ý phải giữ đức hạnh mình trong quý như ngọc. Sân ngọc bội là nơi những người đeo ngọc tức là nơi triều đình, vì các quan vào chầu vua đều có đeo ngọc trước bộ áo chầu. Kim môn : Vua Hán Vũ đế bắt được con ngựa thần, sai đúc tượng ngựa đồng để ở trước của cung Vị ương, gọi cửa đó là Kim mã môn hay là Kim môn (cửa ngựa vàng). Các quan học sĩ phải ngồi ở trong nhà gần Kim môn để đợi lệnh vua sai khiến. Phường Kim môn hàm ý hạng quan văn học giỏi.
[35] Khuôn xanh = khuôn thiêng = ông trời.
[36] Vuông tròn = cho được nên vợ nên chồng tử tế.
[37] Tướng sĩ [相 士] = thầy xem tướng người.
[38] Anh hoa phát tiết [英 華 發 洩] = vẻ thông minh tài hoa tiết lộ ra ngoài quá = tướng xấu, nhất là về phần con gái.
[39] Nhân định thắng thiên [人 定 勝 天] = người ta cứ quyết tâm mà làm cho kỳ được, thì có thể thắng được số trời].
[40] Giải [解] = gỡ ra. Kết [結] = nút oan nghiệp. Giải kết là lời đọc bùa ếm để gỡ ra những nút oan nghiệp cho khỏi gặp những tai vạ sau này. Tục ta xưa, trước khi nói một câu chẳng lành (thí dụ “chắc gì sẽ nên duyên”), thì thường nói ếm trước rằng “nói giải kết đổ đi, nếu sau này có xảy ra sự ngang trái làm cho đôi ta không lấy được nhau, thì quyết giữ lòng bền vững như vàng đá mà liều bỏ một đời không lấy ai nữa.”
[41] Đem vàng đá mà liều lấy thân : Xem câu chú thich [40] bên trên. [42] Trung [衷] = những điều ở trong lòng. Khúc[曲] = những điều kín đáo chứa ở một nơi khuất khúc trong lòng. Trung khúc = những tâm sự rất thật.
[43] Ngậm gương non đoài = mặt trời đã lặn xuống bên kia dẫy núi phía tây. Lấy ý từ câu thơ cổ [西 山 欲 含 半 边 日= tây sơn dục hàm bán biên nhật = núi phía tây muốn ngậm kín nửa vầng mặt trời].
[44] Gương giọi đầu cành lấy ý từ câu thơ cổ [月 明 才 上 柳 梢 頭 =nguyệt minh tài thượng liễu sao đầu = sáng trăng vừa mới lên tới ngọn cây liễu].
[45] Trướng huỳnh = màn đom đóm. Đời xưa Trác Dận [卓 胤] nhà nghèo không có tiền mua dầu đèn, phải bắt đom đóm làm đèn học đêm mà thành tài, cho nên người sau mới nói trướng huỳnh với ý nghĩa buồng học.
[46] Tiếng sen = tiếng chân Kiều đi. Đời Nam Bắc Triều, Đông Hôn Hầu, lúc còn làm vua nước Nam Tề, yêu nàng Phan Phi, giát vàng thành hình hoa sen ở nền buồng cho nàng đi lên, và cười nói “mỗi bước chân nàng đi sinh ra một hoa sen vàng.” Người sau mới dùng chữ sen vàng hay gót sen để chỉ chân đàn bà đi.
[47] Giấc hòe = giấc mơ ngủ. Truyện xưa kể Thuần Vu Phần [淳 于 焚] nằm ngủ ở gốc cây hòe, mơ thấy được vua vời làm phò mã, được phong làm chúa tể ở đất Nam Kha [南 柯] (cành phía nam). Chàng làm chúa vinh hiển hơn 20 năm, bỗng được tin cấp báo có con rồng vào phá kinh đô. Công chúa yêu cầu chàng về cứu vua, chàng giật mình tỉnh dậy thì thấy một con rắn lớn đương phá một cái tổ kiến to ở trên giữa ngọn cây, mà mình thì nằm ngủ ở dưới bóng cành phía nam. Chàng liền trèo lên đánh chết rắn để cứu đàn kiến. Văn sĩ sau lấy điển này mà gọi mơ ngủ là giấc hòe.
[48] Bóng trăng đã xế hoa lê lại gần lấy ý từ hai câu thơ cổ [月 移 花 影 玉 人 來 = nguyệt di hoa ảnh ngọc nhân lai = trăng đưa bóng hoa và người mặt ngọc lại] • [月 移 梨 影 上 欄 杆 = nguyệt di lê ảnh thượng lan can = trăng đưa bóng hoa lê lên bức lan can].
[49] Đỉnh Giáp, Non Thần : Vua Tương Vương [襄王] nước Sở đi du lịch, đến dẫy thác Vu Hiệp [巫 峽] (ta thường đọc là Vu Giáp) ở sông Tràng Giang (tỉnh Tứ Xuyên) nằm mơ thấy một người đàn bà đẹp lại chơi. Vua hỏi là ai, thì nàng nói “Thiếp là gái thần ở đỉnh núi Vu Giáp này, sớm làm mây, tối làm mưa, sớm sớm tối tối lúc nào cũng ở dưới núi Dương Đài.” Non Thần tức là Vu Sơn, chỗ thần nữ này ở.
[50] Đánh đường = vừa đi vừa dò đường vì đêm tối.
[51] Đài sen = cây đèn bằng đồng hình hoa sen để cắm nến.
[52] Song đào là cái lư hương bằng đồng để đốt trầm hương, hình quả đào to, trên nắp có trổ lỗ thông khói giống hình cửa sổ có trấn song. Câu tả cây đèn lư hương này thật tài, thật hay, lời lẽ thật đẹp, hai vế đối thật chỉnh : đài sen đối với song đào, nối sáp đối với thêm hương. Ý lại rất đầy đủ, tả rõ được hình đèn hình lư rất đúng, rất đẹp, rất trang trọng lịch sự, đáng bày làm bàn thờ cúng thề. Chỉ nỗi lời đặt vắn tắt cầu kỳ nên “song đào” các bản Kiều đều giảng nghĩa sai lầm. Bản thì cho song đào là cửa sổ ngoài có trồng cây đào. Ôi, nếu là cửa sổ thì thêm hương vào đâu ? Bản của hai ông Kim và Kỷ thì đổi song đào thành lò đào vì có chữ đào lô [桃 炉], nhưng lại giảng đào lô là lò hương hình hoa đào ! Thật ra chỉ thấy lư hương đúc hình quả đào thì nhiều mà không thấy lư hương, đỉnh hương làm hình hoa đào bao giờ.
[53] Tiên thề = tờ văn tế viết lời thề.
[54] Thảo = viết.
[55] Chữ đồng ở đây thay cho thành ngữ đồng tâm kết [同 心 結]. Lễ xưa, khi trai gái thuận tình lấy nhau, thì bên trai đưa cho bên gái 2 giải lụa đẹp để cô gái kết một nút đẹp nối hai dải với nhau thành một dải dài giữa có nút “đồng tâm” đó.
Diễn ra văn xuôi
Câu 363, 364 = Từ hôm hai bên đã hiểu thấu lòng nhau rồi, tình yêu nhau càng thấm thía, và lòng nhớ nhau càng tha thiết ngẩn ngơ.
Câu 365, 366 = Hai bên ở rất gần nhau, lúc nào cũng trông ngóng nhau mà không sao được thấy mặt nhau.
Câu 367, 368 = Chỉ có một bức tường xoàng thôi, mà sao trông nó thâm nghiêm lạnh lẽo như sương che tuyết ủm kín mít nhà nhau, chẳng sao năng đưa tin tức làm vui lòng nhau được.
Câu 369, 370 = Ngày ngày chỉ những lần lữa, ngày hóng gió, đêm ngắm trăng, thấm thoắt đã hết xuân sang hè, hoa cây thưa ít dần, lá cây mau rậm dần.
Câu 371 đến 374 = Một hôm gặp ngày có lễ mừng sinh nhật ở nhà bên ngoại Kiều, trên thì hai cha mẹ, dưới thì hai em, đều nhộn nhịp sắm sửa quần áo chỉnh tề và đem đồ lễ đi chúc mừng tỏ lòng kính mến.
Câu 375, 376 = Được hôm cả nhà đi vắng, Kiều ở nhà thảnh thơi có một mình ; nàng mừng lòng hôm nay rõ ràng là ngày được họp mặt truyện trò với chàng.
Câu 377, 378 = Khi cả nhà đi rồi, nàng liền dọn dẹp cửa nhà đồ đạc cho chỉnh tề và bày sẵn các thứ quà bánh hoa quả đương mùa lên bàn ăn, để phòng khi lên hội ngộ lâu quá, về không kịp bày để chào mời cha mẹ, và cũng để khỏi ai ngờ mình bỏ nhà đi cả buổi. Khi sắp sửa bày biện xong cả rồi, nàng mới đi ra nẻo mé tường nhanh thoăn thoắt.
Câu 379, 380 = Nàng đứng ở cách chòm hoa mà dắng lên một tiếng làm hiệu, thì thấy ở bên kia đã có chàng đứng đợi ở dưới gốc hoa.
Câu 381, 382 = Chàng sẽ tỏ lời trách yêu “Sao mà lòng cô quá hững hờ với lòng tôi như vậy ? Sao mà nỡ để duyên hương lửa bỗng lạnh lùng đi bấy nhiêu lâu ? ”
Câu 383, 384 = “Làm cho tôi những đắp nhớ nọ lên nhớ kia, hết sầu này đến sầu nữa, đầu tóc tôi đã bị màu lạnh lùng sương tuyết đó nhuộm trắng một nửa, thành mái tóc hoa râm. ”
Câu 385, 386 = Nàng tươi cười xin lỗi “Vì phải giữ gìn như mưa gió hãm chân, không sao qua lại gặp nhau được, xin đành chịu lỗi như tệ bạc với bạn tri âm bấy lâu.”
Câu 387, 388 = “Hôm nay được dịp cả nhà đi vắng, phải vội vàng đem tấm lòng thành này sang tạ tấm lòng mong nhớ nhau của chàng. ”
Câu 389, 390 = Nàng mới đi vòng quanh hòn núi non bộ, thấy chỗ cuối tường hình như có lối thông qua sang bên kia mà mới rào lại.
Câu 391, 392 = Nàng bèn xắn tay áo cho gọn mở chỗ rào ra và rẽ rộng cỏ cả hai bên thì thấy rõ ngay lối đi sang ; nàng vui mừng quá, chẳng khác gì hai chàng Lưu, Nguyễn rẽ ra được đám mây mà thấy được lối vào thiên thai mà gặp tiên nữ.
Câu 393, 394 = Hai bên nhìn mặt nhau rất vui tươi, nàng chào chúc chàng được vạn phúc, chàng thì chào chúc nàng được an khang.
Câu 395, 396 = Chàng nàng đi ngang vai nhau về chỗ hiên đọc sách, vừa đi vừa góp những chuyện vịnh gió thưởng trăng cho vui, và nhắc lại những câu chỉ sông chỉ núi mà thề cho tình thêm nặng.
Câu 397, 398 = Trong hiên có cái án thư bày những giá bút và ống đựng những cuộn giấy chép văn thơ ; phía trên giá bút ống thơ có treo một bức tranh cây thông vẽ lối thủy mạc.
Câu 399, 400 = Bức tranh vẽ khéo rõ được vẻ già cứng tự nhiên như thật của cây thông đã trải qua nhiều năm sương gió. Nàng ngắm mãi và tỏ lời mặn mà khen nét vẽ rất khéo, càng nhìn càng thấy vẻ tươi đẹp ưa nhìn.
Câu 401, 402 = Chàng nói “Tranh này tôi mới vừa vẽ phác qua xong. Nhân tiện xin cô để một vài lời phẩm bình cho thêm đẹp, như gấm thêm hoa.”
Câu 403, 404 = Nàng nhận lời, và bàn tay đẹp nõn nà của nàng cầm bút vẫy múa một mạch, nhanh như gió táp mưa sa, thảo xong một bài thơ bốn câu ba vần ở trên bức tranh đó, lời thơ rất hay, chữ viết rất tốt.
Câu 405, 406 = Chàng rất thán phục, khen ngợi “Thật là tài nhả ngọc phun châu, dẫu nàng Ban, ả Tạ thuở xưa cũng chỉ tài đến thế này mà thôi.”
Câu 407, 408 = “Nếu kiếp trước tôi tu chưa được đầy đặn, thì kiếp này tôi lấy phúc đâu để mà cân được thăng bằng với tài to giá nặng của cô ?”
Câu 409, 410 = Kiều đáp “Thiếp đã liếc trộm coi vẻ mặt chàng thấy tướng chàng rất tốt, nếu sau này không làm quan to chức trọng nơi triều đình, thì cũng thành bực văn thần nổi danh ở tòa Kim môn.”
Câu 411, 412 = Rồi nàng có vẻ lo buồn và nói tiếp “Thiếp nghĩ đến cái số phận của thiếp chỉ mong manh như thể cánh chuồn, chẳng biết rồi ra trời có cho được vuông tròn duyên phận với chàng không ?”
Câu 413 đến 416 = “Thiếp còn nhớ từ hồi thiếp còn trẻ thơ, có người thầy tướng đoán ngay tướng thiếp rằng : con gái mà bao nhiêu phần anh hoa phát tiết ra ngoài hết cả, xưa nay bao giờ cũng mệnh bạc, chỉ sống uổng đời tài hoa thôi.”
Câu 417, 418 = “Nay thiếp trông tướng phúc hậu của chàng, lại nghĩ đến tướng thiếp như vậy, thật là một dày một mỏng khác nhau, chẳng biết có nên vợ nên chồng được không ?”
Câu 419, 420 = Chàng nói để khuyên nàng cứ vững dạ chớ lo “Tình cờ ta được gặp nhau như thế này, chắc là có duyên rồi, vả lại từ xưa đến nay, nhiều cuộc người ta nhất định quyết chí làm, đã thắng được số trời định rồi.”
Câu 421, 422 = “Nói dại, giải kết đổ đi, nếu có xảy ra sự gì ngáng trở, thì ta cứ vững lòng cương quyết một niềm bền chắc như vàng như đá mà liều với thân cũng chẳng tiếc ngại gì cả.”
Câu 423, 424 = Hai bên bày tỏ tâm sự với nhau thật đủ điều và nhủ bảo nhau rất ân cần khẩn thiết, lòng xuân tươi vui phơi phới như cờ bay trước gió, rượu xuân mời nhau vui uống tàng tàng say say.
Câu 425, 426 = Ngày vui sao quá ngắn như chẳng đầy một gang tay, bỗng trông ra sân đã thấy mặt trời lặn xuống núi phía tây chỉ còn một nửa gương tròn.
Câu 427, 428 = Vì nhà vắng, ngồi mãi không tiện, nàng mới từ giã chàng ra về.
Câu 429 đến 432 = Nàng về đến nhà thì được tin ông bà còn dở tiệc chưa về. Nàng liền buông bức màn the ở cửa ngoài xuống, rồi một mình vội đi thẳng ra nẻo vườn lúc tối khuya.
Câu 433, 434 = Lúc đó trăng mới mọc, ánh sáng chiếu lên dần các cành cây chỗ mau chỗ thưa, nàng trông phía thư phòng chàng thì vẫn còn thấy ngọn đèn hắt hiu trước gió ở trong màn học.
Câu 435, 436 = Chàng còn ngồi tựa án thư, vừa mới thiu thiu buồn ngủ, dở tỉnh dở mê, thì tiếng chân Kiều làm cho chàng tỉnh dậy và thấy nàng ở trước bóng trăng tiến lại gần mình như cành hoa lê được bóng trăng đưa đến.
Câu 439, 440 = Chàng vẫn còn buâng khuâng như giấc mộng xuân, thấy nàng mà còn ngờ, như Sở tương vương thấy thần nữ núi Vu trong giấc mơ ngủ ở đỉnh non Giáp.
Câu 441 đến 444 = Thấy chàng tưởng là gặp mình trong giấc mộng, nàng có ý lo ngại là điềm gở, nàng mới nói “Trong giờ vắng vẻ khuya khoắt này, vì quý mến chàng quá, nên phải liều thân lần từng bước đường mà tìm lại nhau. Bây giờ thì thật là rõ mặt đôi ta lúc tỉnh. Nhưng ôi, chắc đâu lúc này chỉ là một giấc mơ ?”
Câu 445, 446 = Bấy giờ chàng mới thật sự tỉnh và mừng lắm, vội đứng dậy chào đón nàng vào, đốt thay cây nến khác ở trên cây đèn hình hoa sen, và bỏ thêm trầm đốt vào cái lư hương hình quả đào, nắp trổ hình cửa sổ.
Câu 447, 448 = Rồi hai người sắp sửa làm lễ thề với nhau, lấy giấy hoa tiên cùng viết một bài văn thề, lấy kéo cắt một món tóc trên mái đầu, chia làm đôi mỗi người giữ một nửa.
Câu 449, 450 = Lúc đó đã nữa đêm, vừng trăng giữa trời sáng vằng vặc. Hai người cùng ra sân lấy vừng trăng làm chứng cuộc thề, rồi hai miệng một lời cùng đọc.
Câu 451, 452 = Lời thề kể căn vặn tấc lòng từng ly từng tí và gắn bó mối duyên tơ tóc với nhau thật bền chặt, thề tạc một chữ “đồng” vào tận xương để kết nghĩa trăm năm với nhau.
Những câu hay chữ có ý móc nối
Câu 388 Kiều nói “Lấy lòng gọi chút ra đây tạ lòng” : Hai chữ lòng này ứng với hai chữ lòng ở câu 381 Kim nói “Trách lòng hờ hững với lòng.”
Câu 385 “Nàng rằng gió bắt mưa cầm / đã cam tệ với tri âm bấy chầy” để Kiều vừa trả lời vừa xin lỗi câu 386 Kim Trọng nói “Những là đắp nhớ đổi sầu / tuyết sương nhuộm nửa mái đầu hoa râm.”
Thi cảnh này thật là hay quá – lấy ý bóng bẩy gió mưa đáp lại ý bóng bẩy tuyết sương thật là thanh nhã tài tình và lấy cam tệ để giải khuây nỗi đắp nhớ đổi sầu thật là gọn gàng, đầy đủ tình tứ, hả được lòng nhau. Hai chữ “gió mưa” câu này còn có ý móc nối bóng bẩy với hai chữ “tuyết sương” ở câu 367 “Một tường tuyết ủm sương che.”
Trong câu 417 “Trông người lại ngẫm đến ta”, trông người thì ứng với trộm liếc dung quang, ngẫm đến ta thì ứng với Nhớ từ năm hãy thơ ngây / có người tướng sĩ đoán ngay một lời.
Biết là có nên ở câu 418 “Một dầy một mỏng biết là có nên” nhắc lại ý lo nghĩ ở câu 412 “Khuôn xanh biết có vuông tròn mà hay.”
Đoạn tả Kiều vì ảnh hưởng hồn Đạm Tiên hiện ra gió cuốn cờ buổi chiều, mà tối ngồi tựa triện thiu thiu thấy hồn Đạm Tiên lại tưởng là người thật, lúc gió làm tỉnh dậy thì còn như ngửi thấy mùi hương thừa. Trái lại đoạn tả Kim Trọng vì ảnh hưởng ban ngày được hội ngộ với Kiều, tối đến ngồi tựa án mơ mơ màng màng như vẫn ngồi với Kiều, khi tiếng chân Kiều đi làm chàng tỉnh, thì chàng thấy Kiều thật lại tưởng là thấy mộng hồn nàng mà ngơ ngẩn nhìn. Tả hai cuộc ngủ ngồi thì giống nhau : Kiều thì vì ảnh hưởng làm cảm động mà ngủ, rồi lại gió làm tỉnh dậy. Kim thì vì ảnh hưởng Kiều làm say sưa mà ngủ, rồi lại tiếng chân Kiều đi làm tỉnh dậy. Nhưng sự mơ tưởng trong giấc mộng thì khác hẳn nhau. Kiều thì tưởng mơ là thật, khi tỉnh ra vẫn ngẩn ngơ tìm Đạm Tiên. Kim thì buâng khuâng biết là giấc mơ, nên tỉnh rồi thấy Kiều thật lại vẫn tưởng là bóng Kiều mơ. Kết cục giấc ngủ ngồi thiu thiu của nàng và giấc mơ màng ngủ ngồi của chàng đều báo điềm không hay cho Kiều, khiến nàng phải ngẫm nghĩ lo buồn.
Câu 433 “Nhặt thưa gương giọi đầu cành” rất khẩn thiết với đoạn trên. (1) Nó cho ta biết hôm đó là giữa tháng, tối trăng mới mọc ; lúc Kiều lại sang nhà Kim Trọng, thì bóng trăng chỉ mới soi chéo lên ngọn cây nên nàng phải đánh đường tìm hoa ở dưới bóng cây. (2) Lúc nàng lại đến nhà Kim Trọng, trăng còn ở sau lưng nàng, nên Kim Trọng thấy “Bóng trăng đã xế hoa lê lại gần.” (3) Lúc hai bên làm lễ thề là nửa đêm, trăng tròn đứng ở giữa trời. (4) Lúc gần sáng hôm sau thì trăng đã xế xuống ngang đầu mái nhà khi có gia đồng gọi cửa làm tan cuộc hội ngộ. (5) Lúc chàng lén sang từ giã Kiều để về đi hộ tang, thì trăng đã sắp lặn nhưng chàng còn kịp trỏ trăng mà nói “Trăng thề còn đó trơ trơ / dám xa xôi mặt mà thưa thớt lòng.” Tác giả khéo tả đúng đủ vị trí mặt trăng từng giờ đêm rằm đó. Thế là từ tối đến sáng cái đêm hôm đó, sự biến chuyển to nhất giữa cuộc tình duyên Kim Kiều, mặt trăng đã chứng kiến tất cả các chi tiết từ cuộc đằm thắm vui tươi nhất cho đến cuộc tan rã buồn thương rồi hóa đau thương suốt đời.
CHƯƠNG 0
* * * * *
CÂU 453 ĐẾN CÂU 568
“Ngán khúc tiêu tao, trọng lời đoan chính”
453. Chén hà sánh giọng quỳnh tương, [1, 2]
Dải là hương lộn bình gương bóng lồng. [3, 4]
455. Sinh rằng: “Gió mát trăng trong,
Bấy lâu nay một chút lòng chưa cam.
457. Chày sương chưa nện cầu Lam, [5]
Sợ lần khân quá ra sàm sỡ chăng?” [6, 7]
459. Nàng rằng: “Hồng diệp xích thằng, [8]
Một lời cũng đã tiếng rằng tương tri.
461. Đừng điều nguyệt nọ hoa kia. [9]
Ngoài ra ai lại tiếc gì với ai. ”
463. Rằng: “Nghe nổi tiếng cầm đài, [10]
Nước non luống những lắng tai Chung Kỳ.” [11]
465. Thưa rằng: “Tiện kỹ sá chi, [12]
Đã lòng dạy đến dạy thì phải vâng. ”
467. Hiên sau treo sẵn cầm trăng, [13]
Vội vàng Sinh đã tay nâng ngang mày.
469. Nàng rằng: “Nghề mọn riêng tây, [14]
Làm chi cho bận lòng này lắm thân!”
471. So dần dây vũ dây văn, [15]
Bốn dây to nhỏ theo vần cung thương. [16]
473. Khúc đâu Hán Sở chiến trường,
Nghe ra tiếng sắt tiếng vàng chen nhau. [17]
475. Khúc đâu Tư mã Phượng cầu, [18]
Nghe ra như oán như sầu phải chăng!
477. Kê khang này khúc Quảng lăng, [19]
Một rằng Lưu thủy hai rằng Hành vân. [20]
479. Quá quan này khúc Chiêu quân, [21, 22]
Nửa phần luyến chúa nửa phần tư gia.
481. Trong như tiếng hạc bay qua,
Đục như tiếng suối mới sa nửa vời. [23]
483. Tiếng khoan như gió thoảng ngoài,
Tiếng mau sầm sập như trời đổ mưa. [24]
485. Ngọn đèn khi tỏ khi mờ,
Khiến người ngồi đó cũng ngơ ngẩn sầu. [25]
487. Khi tựa gối khi cúi đầu,
Khi vò chín khúc khi chau đôi mày. [26]
489. Rằng: “Hay thì thật là hay,
Nghe ra ngậm đắng nuốt cay thế nào!
491. Lựa chi những bậc tiêu tao, [27]
Dột lòng mình lại nao nao lòng người?” [28]
493. Rằng: “Quen mất nết đi rồi,
Tẻ vui thôi cũng tính trời biết sao!
495. Lời vàng vâng lĩnh ý cao, [29]
Họa dần dần bớt chút nào được không. ”
497. Hoa hương càng tỏ thức hồng, [30]
Đầu mày cuối mắt càng nồng tấm yêu.
499. Sóng tình dường đã xiêu xiêu,
Xem trong âu yếm có chiều lả lơi.
501. Thưa rằng: “Đừng lấy làm chơi, [31]
Dẽ cho thưa hết một lời đã nao! (32)
503. Vẻ chi một đóa yêu đào, [33]
Vườn hồng chi dám ngăn rào chim xanh. [34]
505. Đã cho vào bậc bố kinh, [35]
Đạo tòng phu lấy chữ trinh làm đầu. [36]
507. Ra tuồng trên bộc trong dâu, [37]
Thì con người ấy ai cầu làm chi!
509. Phải điều ăn xổi ở thì, [38]
Tiết trăm năm nỡ bỏ đi một ngày! [39]
511. Ngẫm duyên kỳ ngộ xưa nay,
Lứa đôi ai lại đẹp tày Thôi Trương. [40]
513. Mây mưa đánh đổ đá vàng, [41]
Quá chiều nên đã chán chường yến anh.
515. Trong khi chắp cánh liền cành, [42]
Mà lòng rẻ rúng đã dành một bên.
517. Mái tây để lạnh hương nguyền, [43]
Cho duyên đằm thắm ra duyên bẽ bàng.
519. Gieo thoi trước chẳng giữ giàng, [44]
Để sau nên thẹn cùng chàng bởi ai? [45]
521. Vội chi liễu ép hoa nài,
Còn thân ắt lại đền bồi có khi!”
523. Thấy lời đoan chính dễ nghe, [46]
Chàng càng thêm nể thêm vì mười phân.
525. Bóng tàu vừa lạt vẻ ngân, [47]
Tin đâu đã thấy cửa ngăn gọi vào.
527. Nàng thì vội trở buồng thêu, [48]
Sinh thì dạo gót sân đào vội ra.
529. Cửa sài vừa ngỏ then hoa, [49]
Gia đồng vào gởi thư nhà mới sang. [50]
531. Đem tin thúc phụ từ đường, [51, 52]
Bơ vơ lữ thấn tha hương đề huề. [53]
533. Liêu dương cách trở sơn khê, [54]
Xuân đường kíp gọi sinh về hộ tang. [55]
535. Mảng tin xiết nỗi kinh hoàng,
Băng mình lẻn trước đài trang tự tình. [56]
537. Gót đầu mọi nỗi đinh ninh,
Nỗi nhà tang tóc nỗi mình xa xôi:
539. “Sự đâu chưa kịp đôi hồi, [57]
Duyên đâu chưa kịp một lời trao tơ,
541. Trăng thề còn đó trơ trơ,
Dám xa xôi mặt mà thưa thớt lòng.
543. Ngoài nghìn dặm chốc ba đông, [58]
Mối sầu khi gỡ cho xong còn chầy!
545. Gìn vàng giữ ngọc cho hay, [59]
Cho đành lòng kẻ chân mây cuối trời.”
547. Tai nghe ruột rối bời bời,
Nhịn ngừng nàng mới giãi lời trước sau: [60]
549. “Ông tơ gàn quải chi nhau,
Chưa vui sum họp đã sầu chia phôi!
551. Cùng nhau trót đã nặng lời,
Dẫu thay mái tóc dám dời lòng tơ! [61, 62]
553. Quản bao tháng đợi năm chờ,
Nghĩ người ăn gió nằm mưa xót thầm. [63]
555. Đã nguyền hai chữ đồng tâm,
Trăm năm thề chẳng ôm cầm thuyền ai. [64]
557. Còn non còn nước còn dài,
Còn về còn nhớ đến người hôm nay!”
559. Dùng dằng chưa nỡ rời tay,
Vầng đông trông đã đứng ngay góc nhà.
561. Ngại ngùng một bước một xa,
Một lời trân trọng châu sa mấy hàng.
563. Buộc yên quảy gánh vội vàng, [65]
Mối sầu xẻ nửa bước đường chia hai. [66, 67]
565. Buồn trông phong cảnh quê người,
Đầu cành quyên nhặt cuối trời nhạn thưa. [68]
567. Não người cữ gió tuần mưa, [69]
Một ngày nặng gánh tương tư một ngày.
Đính chính và xác định
Câu 526 “Tin đâu đã thấy cửa ngăn gọi vào” – Chữ “gọi” câu này có bản Kiều in là “gõ” e không hợp ý nghĩa với chỗ này, vì cửa ngăn chỉ là thứ cửa làm tạm để phân cách địa giới bằng những thanh gỗ thưa thớt, làm gì có cánh gỗ tử tế mà gõ, chỉ đứng ngoài gọi thì rất dễ vì rất thoáng, trông rất rõ.
Câu 548 “Nhịn ngừng nàng mới giãi bầy trước sau” – “Nhịn ngừng” là nén lòng cảm động lo buồn muốn khóc của mình đi, để giãi bày rành rõ mọi điều và cũng để làm ra vẻ bình tĩnh mà yên ủi lòng chàng. Đặt chữ “nhịn ngừng” vào đây thật xác đáng thâm thúy tỏ được lòng Kiều vừa thương tình Kim Trọng, vừa lo buồn muốn khóc cho số phận trắc trở của mình. Những bản đổi chữ “nhịn ngừng” ra “ngập ngừng” thật là sai lầm vô nghĩa. Vậy xin xác định lại cho rõ. Lại có bản phiên âm lầm chữ “nhịn” ra “nhận” e vô nghĩa.
Câu 560 “Vừng đông trông đã đứng ngay góc nhà” = mặt trời đã mọc lên ngang với góc mái nhà. Những bản phiên âm chữ “góc” ra “nóc” e lầm quá, vì Kim Trọng lẻn sang với Kiều để báo tin và dặn dò mọi điều thì chỉ kịp ở nhà Kiều chốc lát rồi đi, có đâu dám ở lại lâu đến lúc “vừng đông trông đã đứng ngay nóc nhà” tức là lúc trời đã gần trưa rồi.
Chú giải và dẫn điển
[1] Chén hà = chén làm bằng thứ ngọc thạch hồng như mầu ráng buổi chiều lúc mặt trời sắp lặn. Chữ Hán là hà bôi [霞 杯]. Hà = ráng . Bôi = chén.
[2] Quỳnh tương = rượu trong như ngọc quỳnh. Thơ Đường có câu [一 飲 琼 漿 百 感 催= nhất ẩm quỳnh tương bách cảm thôi = một khi đã uống rượu trong như ngọc quỳnh thì lòng sinh trăm mối xúc cảm”].
[3] Giải là hương lộn – “Giải là” dịch từ chữ Hán [羅 帶 = la đái = những giải dây lưng bằng lụa rũ xuống ở trước người]. “Giải là hương lộn” = mùi thơm ở các giải dây lưng hai người lẫn lộn với nhau vì ngồi gần nhau.
[4] Bình gương bóng lồng – “Bình gương” dịch từ chữ Hán [銀 屏 = ngân bình = cánh bình phong bằng bạc đánh bóng có thể soi gương được]. Bình gương bóng lồng = bóng hai người chiếu chung nhau trong một tấm bình phong bằng bạc đánh bóng.
[5] Bùi Hàng [裴 航] đời Đường gặp cô tiên tên là Vân Kiều phu nhân, có cho chàng một bài thơ trong có câu [藍 橋 本 是 神 仙 窟= Lam kiều bản thị thần tiên quật = Lam kiều là chỗ thần tiên ở]. Về sau, một hôm chàng đi qua cầu Lam (= Lam kiều), vào một quán xin nước uống, gặp nàng tiên Vân Anh [雲 英] đẹp lắm. Chàng ước ao muốn lấy, bà mẹ nàng bảo nếu tìm được cái chầy ngọc để bà tán thuốc thì bà gả nàng cho. Khi chàng được một bà tiên cho chầy ngọc, đem lại nộp thì lấy được Vân Anh. Lam kiều đây chỉ nhà Thúy Kiều ở.
[6] Lần khân = đòi hỏi nhiều, được cái nọ lại đòi cái kia.
[7] Sàm sỡ = không biết giữ lễ phép đứng đắn trong quan hệ giao tiếp nam và nữ.
[8] Hồng diệp xích thằng = lá thắm chỉ hồng. “Chỉ hồng” = duyên vợ chồng, do điển tích Vi Cố như sau : Vi Cố [韋固] học giỏi đang kén vợ. Một hôm thấy ông cụ già ngồi dưới bóng cây giở một cuốn sách ra coi, bên mình có một túi chỉ đỏ. Cố hỏi sách gì, thì ông bảo “Tập sổ biên những cặp vợ chồng phải lấy nhau. Khi ta biên tên vợ chồng vào sổ này và lấy hai sợi chỉ hồng ở túi này mà se với nhau, thì dù hai bên giàu nghèo, sang hèn khác nhau thế nào, cũng phải lấy nhau thành vợ chồng.” Cố hỏi đùa ông cụ se tôi lấy ai, thì ông cụ chỉ vào đứa con gái rách rưới bẩn thỉu, mẹ đặt ngồi ở bờ ruộng để mẹ hái rau. Rồi ông cụ biên tên và lấy hai sợi chỉ se với nhau. Cố giận lắm, thuê người giết con bé, và yên trí là con bé đã chết rồi. Sau Cố long đong mãi không tìm được vợ, kết cục vẫn phải lấy người con gái có thẹo ở mang tai. Nàng nói lúc bé bị tên giặc chém nhưng may không chết. Đây ý nói tuy chưa thành vợ chồng, nhưng đã có duyên định rồi, để trả lời câu “Chày sương chưa nện cầu Lam” mà Kim Trọng vừa nói ở trên.
[9] Đừng điều nguyệt nọ hoa kia = trừ điều hoa nguyệt ra, thì không còn tiếc điều gì để làm vui lòng nhau. Đây là vì Kiều hiểu lầm các chữ “lần khân, sàm sỡ” của Kim Trọng, mà tỏ ý nói để ngăn ngừa trước.
[10] Cầm đài là chữ ở Đường thi nói về lúc Tư Mã Tương Như ngồi gảy đàn quyến rũ được Trác Văn Quân. Người sau này dùng chữ cầm đài để gọi chỗ ngồi gảy đàn.
[11] Lắng tai Chung Kỳ = muốn được lắng tai nghe bạn gảy đàn. Theo điển Bá Nha gảy đàn, Chung Kỳ nghe tiếng đàn biết là Bá Nha đang nghĩ gì khi gảy đàn. Bá Nha liền kết bạn với Chung Kỳ, gọi là bạn tri âm (= biết lòng nhau).
[12] Tiện kỹ = nghề hèn mọn, chẳng đáng kể.
[13] Cầm trăng = cây đàn nguyệt.
[14] Nghề mọn = nghề chẳng đáng kể, tiếng nói khiêm nhường. Trong Liêu trai có câu [區 區 小 技 恐 負 良 琴 = khu khu tiểu kỹ khủng phụ lương cầm = nghề nhỏ mọn của tôi chỉ sợ phụ cây đàn tốt này].
[15] Dây vũ = dây to trên mặt đàn. Dây văn = dây nhỏ.
[16] Cung, thương, giốc, trủy, vũ = năm âm về âm nhạc xét theo giọng đục, trong, cao, thấp. “Cung” = âm đục thấp nhất, “thương” = âm đục thấp thứ hai, “giốc” = âm trung bình giữa trong đục cao thấp, “trủy” = âm trong cao bực nhì, “vũ” = âm trong cao nhất. Trong câu lục-bát “Trong như tiếng hạc bay qua / đục như nước suối mới sa nửa vời” thì trong là âm vũ, đục là âm cung.
[17] Tiếng sắt = tiếng sát phạt như tiếng gươm giáo đánh nhau trong chiến trường. Tiếng vàng = tiếng hòa dịu như tiếng chuông, tiếng lệnh bằng đồng đánh để thu quân.
[18] Tư Mã = Tư Mã Tương Như đời Hán. Phượng Cầu = khúc đàn Phượng Cầu Hoàng. Bài đàn này nói về một con phượng mới bay từ biển về, muốn tìm bạn hoàng (hoàng = phượng mái) mà mãi chưa được, lòng những buồn bã ước ao. Nó nghĩ nếu mà tìm được thì sẽ sát cánh nhau mà bay lượn chìm bổng trên trời cao, thật vui sướng biết bao. Khi Tương Như dự tiệc ở nhà đại phú hào Trác Vương Tôn, chàng gảy khúc đàn này thì quyến rũ được con gái Trác Vương Tôn là Trác Văn Quân. Nàng trốn đi theo chàng ngay đêm hôm đó ; nàng vừa trẻ đẹp vừa tài tình.
[19] Kê Khang [嵇 康] người đời nhà Ngụy, được thầy dạy khúc Quảng Lăng ngay từ lúc nhỏ, nên đàn rất hay. Có bản Kiều đổi các chữ Lưu Thủy [流 水] và Hành Vân [行 雲] ở câu 478 ra là Hoa Nhạc [華 岳] và Quy Vân [歸 雲] là hai bài nhạc ở trong khúc Quảng Lăng cho đúng nghĩa hơn. Nhưng tôi thấy đổi như vậy thật là câu nệ, không hiểu tác giả đặt hai chữ Lưu Thủy Hành Vân vào đây là hay lắm, một là để ứng với bốn chữ “lắng tai Chung Kỳ” ở trên, hai là ngầm báo điềm gở Kiều sẽ bị lưu lạc như nước chảy mây bay.
[20] Lưu Thủy Hành Vân– Sách Lã Thị Xuân Thu kể : Bá Nha ngồi gảy đàn, bụng nghĩ đến cảnh núi cao, Chung Kỳ ngồi nghe nói “Đàn gảy hay quá, tiếng nghe cao vòi vọi như núi Thái Sơn.” Lát sau, Bá Nha vừa gảy vừa nghĩ đến cảnh mây bay nước chảy, Tử Kỳ lại khen “Đàn gảy hay quá, tiếng nghe mông mênh nhẹ nhàng như nước chảy.” Khi Chung Tử Kỳ chết, Bá Nha tháo đàn, cắt dây nói “Thiên hạ ai biết tiếng đàn của ta nữa mà gảy.” Người sau mới gọi mấy khúc đàn của Bá Nha gảy cho Tử Kỳ nghe là khúc Hành Vân và khúc Lưu Thủy.
[21, 22] Quá quan, Chiêu Quân. Chiêu Quân tên là Vương Tường [王 嬙] là một cung phi tài sắc vô song đời nhà Hán, bị họa sĩ Mao Diên Thọ báo thù bằng cách chấm một nốt ruồi ở dưới mắt là tướng sát phu, nên không được vua yêu, rồi lại bị gả cho chúa nước Hung Nô. Lúc chào vua ra đi, vua mới biết là Diên Thọ vẽ oan cho nàng, và tiếc lắm. Lúc qua cửa ải nàng nhớ vua, nhớ nhà quá, ngồi trên lưng ngựa gẩy một khúc đàn tì bà nghe rất buồn thảm. Người sau gọi khúc đàn đó là khúc Quá quan (qua cửa ải).
[23] Nước suối mới sa nửa vời = nước suối chảy từ trên cao xuống mới đến nửa chừng ở sườn núi nghe thành tiếng đục ồ ồ.
[24] Bốn câu tả tiếng đàn : Trong như … Đục như… Tiếng khoan … Tiếng mau… lấy ý ở bốn câu thơ tả tiếng đàn cầm như sau : (1) [初 疑 颯 颯 凉 風 動 = sơ nghi táp táp lương phong động = lúc mới ngờ là phảng phất như gió mát tới] (2) [又 似 瀟 瀟 暮 雨 零 = hựu tự tiêu tiêu mộ vũ linh = rồi lại nghe rầu rĩ như tiếng mưa buổi chiều tối] (3) [近 若 流 泉 来 碧 嶂= cận nhược lưu toàn lai bích chương = lúc nghe gần như suối chẩy ồ ồ từ gành ngang trên trời biếc thẳm xuống] (4)) [遠 如 玄 鶴 下 青 冥= viễn như huyền hạc hạ thanh manh = lúc lại nghe xa như tiếng hạc đen nhào vút từ trời xanh mờ xuống]. Sầm sập như trời đổ mưa mượn ý câu tả tiếng đàn tỳ bà trong bài Tỳ bà hành của Bạch Cư Dị [大 絃 嘈 嘈 如 急 雨 = đại huyền tào tào như cấp vũ = tiếng dây to nghe ầm ầm như mưa dồn dập đổ xuống].
[25] Người ngồi đó = Kim Trọng ngồi ở chỗ vui thích như thế đó, mà cũng buồn ngơ ngẩn.
[26] Vò chín khúc = buồn rầu rối chín khúc ruột.
[27] Tiêu tao = buồn bã lo âu.
[28] Dột lòng (cũng nói là chột dạ) nghĩa là khi mình nghe thấy điều gì có ý báo điềm tai nạn cho mình, thì mình giật mình sinh lòng lo sợ. Khi Kiều gảy khúc bạc mệnh, chính Kiều nghe cũng dột lòng Kiều.
[29] Lời vàng = lời khuyên răn quý báu như vàng.
[30] Hoa hương càng tỏ thức hồng – Hoa hương = sắc đẹp như hoa, tài thơm như hương. Câu này có nghĩa là Kim Trọng càng gần Kiều thì càng thấy vẻ đẹp của tài sắc Kiều.
[31] Đừng lấy làm chơi = chớ coi việc đó là thường. Đây là lời Kiều cảnh báo, cản cái sóng tình lả lơi của Kim Trọng.
[33] Yêu đào – Kinh thi có câu [桃 之 夭 夭= đào chi yêu yêu = cây đào lộc non rờn rờn] ý nói người con gái trẻ mơn mởn đến tuổi lấy chồng.
[34] Vườn hồng chi dám ngăn rào chim xanh – Câu này không biết tác giả lấy điển từ đâu, còn ý nghĩa đại khái thì rất dễ hiểu = Kiều nói nhún trước là đâu dám ngăn cản như rào vườn hồng lại, không cho chim xanh vào, để sau đó giãi bày những lẽ không thể nào quá chiều nhau như thế được.
[35] Bố kinh = nói tắt bốn chữ [布 裙 荆 釵=bố quần kinh thoa = quần bằng vải thường, thoa gài tóc bằng cành gai cây kinh]. Nàng Mạnh Quang [孟 光] là con gái một vị tướng quốc, lấy ẩn sĩ Lương Hồng [梁 鴻]. Lúc về nhà chồng bỏ hết quần áo gấm vóc và các đồ trang sức bằng vàng ngọc, mặc quần vải, gài thoa gai, theo chồng đi ẩn vui cảnh nghèo. Người sau dùng chữ bố kinh để nói người vợ hiền.
[36] Đạo tòng phu [從 夫] = đạo con gái ở với chồng. Trinh = tấm lòng bền vững giữ nghĩa trung thành với chồng mãi mãi của đàn bà.
[37] Trên bộc trong dâu do thành ngữ Hán “tang gian bộc thượng” [桑 間 濮 上] dịch ra. Đời Xuân Thu, nước Vệ có đất tang gian và đất bộc thượng rất rậm rạp khuất khoắn, rất tiện cho trai gái họp riêng nhau, nên trai gái rất dâm đãng, có nhiều câu hát dâm tình hẹn hò nhau. Bởi vậy ta dùng thành ngữ trên bộc trong dâu để gọi loại trai gái lẳng lơ hư hỏng.
[38] Ăn xổi ở thì = chỉ ăn ở với nhau ít lâu rồi chán bỏ nhau. Ta nói “muối dưa, muối cà ăn xổi” là thái và muối một cách chóng được ăn, để ăn tạm vài ngày thì hết, vì để lâu không được.
[39] Tiết trăm năm = cuộc ăn ở với nhau đúng lễ nghĩa trong suốt đời.
[40] Thôi Trương– Đời nhà Đường có nàng Thôi Oanh Oanh và chàng Trương Hồng là đôi trai gái tài mạo tuyệt vời ; họ gặp nhau ở chùa rồi tự tình với nhau ở hiên mái tây chùa. Sau Trương về kinh thi hội đỗ làm quan bỏ lơ Thôi, mặc dù Thôi vẫn thư từ tha thiết nhớ mong. Lúc Thôi đã lấy chồng rồi, Trương lấy cớ là anh họ ngoại đến thăm, ao ước muốn gặp mặt Thôi, nhưng Thôi không ra chào, chỉ đưa một bài thơ từ biệt. Trong bài thơ ấy có câu [為 郎 憔 悴 却 羞 郎 = vị lang tiều tụy khước tu lang = võ vàng vì anh lại xấu hổ, không dám thấy mặt anh].
[41] Đỉnh Giáp, Non Thần : Vua Tương Vương [襄 王] nước Sở đi du lịch, đến dẫy thác Vu Hiệp [巫 峽] ở sông Tràng Giang (tỉnh Tứ Xuyên) nằm mơ thấy một người đàn bà đẹp lại chơi. Vua hỏi là ai, thì nàng nói “Thiếp là gái thần ở đỉnh núi Vu này, sớm làm mây, tối làm mưa, sớm sớm tối tối lúc nào cũng ở dưới núi Dương Đài.” Non Thần tức là Vu Sơn, chỗ thần nữ này ở.
[42] Chắp cánh liền cành lấy ý của một câu rất hay trong bài Trường Hận Ca [在 天 願 作 比 翼 鳥 在 地 願 為 連 理 枝= tại thiên nguyện tác tị dực điểu tại địa nguyện vi liên lí chi = trên trời thì xin làm đôi chim liền cánh, dưới đất thì xin làm đôi cây liền cành].
[43] Mái tây chữ Hán là Tây sương [西 廂] tức là chỗ Thôi Trương trước đã thề với nhau mà sau bỏ không giữ lời thề nữa.
[44] Gieo thoi – Tạ Côn trọ học vẫn dòm ngó một cô gái hàng xóm. Một hôm Côn thấy cô ta ngồi dệt vải một mình ở nhà, bèn sang định tán tỉnh thì bị cô gái ném cái thoi vào mặt gẫy mất mấy cái răng.
[45] Nên thẹn cùng chàng – Xem lời chú giải [40] bên trên.
[46] Đoan chính = ngay thẳng, đứng đắn.
[47] Bóng tàu – Tàu = phiến gỗ dài đỡ chân rui mái nhà ở phía trước, chỗ gần giọt ngói.
Câu này hàm ý mặt trăng tròn xế thấp lúc gần sáng.
[48] Buồng thêu = buồng phụ nữ ở, vì họ hay khâu vá thêu thùa trong đó.
[49] Cửa sài = cổng ở hàng rào trước sân, cánh làm bằng những thanh gỗ ghép dọc thưa thớt, thường gọi là cổng chông.
[50] Gia đồng = đứa ở trai trẻ tuổi.
[51] Thúc phụ [叔 父] = chú, em trai bố.
[52] Từ đường [辞 堂] = nghĩa đen là từ giã nhà bỏ đi, nghĩa bóng là chết. Còn chữ “từ đường” viết [祠堂] thì nghĩa là nhà thờ. Chết ta còn thường gọi là từ trần [辞 塵] (bỏ đời) thì thông thường hơn, nhưng đây vì ép vần nên gọi là từ đường.
[53] Lữ [旅] = quê người. Thấn [殯]= còn chôn tạm. Lữ thấn = còn quàn ở quê người. Tha hương = nơi làng khác, nơi quê người. Đề huề = vợ con còn bơ vơ nheo nhóc ở quê người, chứ không phải nghĩa là ung dung đông vui như khi ta nói “cảnh nhà ông này con cháu đề huề sung sướng quá.”
[54] Liêu Dương [遼 陽] = một tỉnh ở phía đông bắc nước Tàu.
[55] Hộ tang[護 䘮] = đi giúp đỡ trông coi mọi việc trong cuộc đưa đám ma từ nơi xa về quê quán.
[56] Lẻn = đi riêng một mình không để ai biết. Tự tình [敍 情] = kể lể tình cảnh.
[57] Đôi hồi = lo liệu bàn định mọi việc về chuyện mối manh sêu cưới.
[58] Chốc ba đông = một lát lâu bằng ba tháng buồn mùa đông (nếu giảng ba đông là ba mùa đông, tức là ba năm, e lâu quá).
[59] Gìn vàng giữ ngọc cho hay – Vàng ngọc đây tức là tấm thân quý báu như vàng như ngọc. Hai câu lục bát này là lời Kim Trọng khuyên Kiều là phải giữ mình cho vui vẻ khỏe mạnh để chàng ở xa được yên lòng. Câu này nghĩa lơ lửng rất hay, vừa khuyên nàng chớ nhớ thương chàng quá mà sinh ốm đau, vừa có ý khuyên nàng chớ vì xa chàng mà không giữ được tấm lòng vàng đá cho được trọn vẹn. Ý giữ mình cho được mạnh khỏe thì ứng với câu “Mối sầu khi gỡ cho xong còn chầy.” Ý giữ lòng cho được thủy chung thì ứng với câu “Trăng thề còn đó trơ trơ, dám xa xôi mặt mà thưa thớt lòng” của chàng.
[60] Nhịn ngừng – Xem lời xác định câu 548 bên trên.
[61] Thay mái tóc = đến lúc tuổi già, mái tóc đen hóa trắng.
[63] Ăn gió nằm mưa tả cảnh khổ cực khi đi đường, lấy điển ở câu thơ cổ [露 宿 風 餐 六 百 里 = lộ túc phong san lục bách lý = nằm ngủ ở ngoài sương, phải ngồi ăn ở trước gió trong cuộc đi 600 trăm dặm đường]. Đây đổi chữ sương ra chữ mưa cho có vần, mà lại thêm ý vất vả hơn.
[64] Ôm cầm thuyền ai – Cổ thi có câu [漫 抱 琵 琶 过 過 別 船 = mạn bảo tỳ bà quá biệt thuyền = nỡ ôm đàn tỳ bà đi sang thuyền khác] để chê người đàn bà vì vắng chồng mà đi theo người khác. Câu thơ này lấy đỉển ở truyện ông Bạch Cư Dị kể trong bài Tỳ bà hành – đại khái nói ông đặt tiệc tiễn khách ở dưới thuyền, bỗng nghe thấy tiếng đàn tỳ bà gảy rất hay ở một chiếc thuyền gỗ gần đó ; ông đánh thuyền lại mời mãi mới được người đàn bà đó sang thuyền ông mà gảy, nghe rất não nùng. Người ấy kể bà vốn chơi đàn nổi tiếng ở kinh đô lúc tuổi trẻ, lúc luống tuổi cô đơn quá phải lấy một người lái buôn và thường phải ở một mình dưới thuyền. Ông thương cảm mới làm bài Tỳ bà hành để tặng bà.
[65] Buộc yên = đóng yên lên lưng ngựa.
[66] Mối sầu xẻ nửa = nỗi sầu như chia đôi, chàng một nửa, nàng một nửa, như sợi dây sầu cắt ra làm đôi mà chia cho nhau.
[67] Bước đường chia đôi = không nỡ đi, mỗi bước chỉ ngắn có một nửa, còn nửa nữa để lùi lại với nàng.
[68] Quyên nhặt = tiếng cuốc kêu mau. Nhạn thưa = tiếng chim sếu lạc đàn lẻ loi, kêu thưa thớt tiếng một. Câu 8 chữ này tả cảnh buồn khi chàng Kim đi đường, nghe tiếng cuốc kêu rồn rập ở trên cây thì nhớ nhà, nghe tiếng sếu lẻ loi kêu thưa thớt ở nẻo trời xa thì thương cảnh mình bơ vơ dọc đường.
[69] Cữ gió tuần mưa – Đối với người phải kiêng tránh nắng gió thì người ta gọi 7 ngày là một “cữ” và10 ngày là một “tuần. ” Về sau người ta dùng cữ và tuần để nói sự kiêng nắng gió – như nói đàn bà đẻ là ở cữ, người lên đậu phải cấm cữ, thấy cổng nhà nào hay cửa buồng ai treo cành lá đa dứa để cấm cữ thì người lạ chớ vào. Câu Não người cữ gió tuần mưa này dùng chữ cữ và chữ tuần là kiêng như vậy. Nghĩa hai câu lục bát này nói Kim Trọng thương Kiều phải vì mình mà giữ gìn kiêng tránh mọi điều, không dám đi chơi bời tiêu khiển đâu, chỉ những âm thầm ngồi ở nhà để càng ngày càng nhớ mình khổ lòng thêm mãi.
Diễn ra văn xuôi
Câu 453, 454 = Hai người ngồi uống rượu với nhau, rượu đã ngon, chén lại đẹp, khi thì ngửi mùi thơm quần áo lẫn lộn với nhau, khi thì lại ngắm bóng ngồi bên nhau ở trong cánh bình phong bằng bạc đánh sáng như gương.
Câu 455 đến 458 = Sinh bỗng dè dặt nói “Đêm nay gió mát trăng trong, cảnh đẹp quá. Đã từ lâu tôi vẫn có một chút chưa được thỏa nổi lòng ao ước, nhưng vì chưa nên vợ nên chồng, sợ lần lừa đòi hỏi quá thành ra bờm sơm bất lịch sự.”
Câu 459, 460 = Kiều nói “Đôi ta tuy chưa cưới xin gì, nhưng tình duyên trời đã định như lá thắm chỉ hồng và đã có lời thề nguyền với nhau thành đôi bạn tương tri, đồng tâm thân mật rồi.
Câu 461, 462 = “Chỉ xin đừng nói đến truyện nguyệt nọ hoa kia vội. Ngoài truyện đó ra, thì thiếp chẳng dám tiếc chàng sự gì cả. Vậy có ao ước việc gì, xin chàng cứ nói.”
Câu 463, 464 = Sinh nói “Tôi nghe đồn cô gảy đàn hay đã nổi tiếng ở nơi cầm đài, nên vẫn ước ao được lắng đôi tai biết nghe đàn này mà thưởng thức tiếng đàn cô gảy.”
Câu 465, 466 = Kiều nói “Tưởng là gì ! Chứ đó chỉ là một nghề nhỏ mọn của thiếp thôi, có đáng kể vào đâu mà chàng phải trịnh trọng thế. Chàng đã bảo thì thiếp xin vâng lời ngay.”
Câu 467, 468 = Ở mái hiên sau có treo sẵn một cây đàn ; Sinh lấy ngay ra và hai tay nâng cây đàn ngang trán mà trao cho Kiều.
Câu 469, 470 = Kiều đón lấy cây đàn và nói “Nào có đáng kể gì cái nghề hèn mọn riêng của thiếp này, mà chàng làm quá trịnh trọng như thế, cho thiếp phải bận lòng nể chàng vô cùng !”
Câu 471, 472 = Rồi nàng ôm cây đàn, vặn lại các dây, so lựa dây to dây nhỏ cho đúng năm âm cung, thương, trủy, giốc, vũ, rồi bắt đầu gảy.
Câu 473, 474 = Có khúc nàng gảy ra giọng sát phạt rùng rợn như tiếng gươm giáo, chuông cồng chen nhau trong chiến trường Hán Sở.
Câu 475, 476 = Có khúc nàng gảy nghe ra giọng sầu, giọng oán như Tư Mã Tương Như gảy khúc Phượng Cầu Hoàng.
Câu 477, 478 = Có khúc nàng gảy tiếng hay như Kê Khang xưa gảy khúc Quảng Lăng, và có giọng mông mênh bát ngát như khúc Lưu Thủy, rồi lại như khúc Hành Vân của Bá Nha.
Câu 479, 480 = Có khúc nàng gảy nghe ra giọng thương nhớ thiết tha như Chiêu Quân gảy khúc Quá Quan.
Câu 481 đến 484 = Khi thì tiếng đàn nghe trong veo như tiếng hạc bay vèo qua trên đỉnh trời. Khi thì tiếng đàn nghe đục lầm như tiếng suối từ trên cao vút chảy xuống mới đến nửa chừng núi. Khi thì tiếng đàn nghe thong thả khoan hòa như làn gió mát hiu hiu thoảng đến. Khi thì tiếng đàn nghe dồn dập mau gấp như tiếng mưa tối sầm sập đổ xuống.
Câu 485, 486 = Nhưng tiếng đàn khi chìm khi bổng ấy hợp với bóng sáng ngọn đèn khi tỏ khi mờ, làm cho chàng ngồi chỗ vui thích như thế mà cũng hóa ra ngơ ngẩn buồn sầu.
Câu 487, 488 = Khi thì chàng tựa lưng lên chiếc gối xếp mà lắng tai nghe, khi thì chàng ngồi cúi đầu xuống mà ngẫm nghĩ, khi thì bồn chồn như vò rối chín khúc ruột, khi thì ủ ê buồn bực, cau có đôi lông mày.
Câu 489, 490 = Chàng nói “Kể hay thì hay thật, nhưng nghe ra có giọng đắng cay thế nào ấy ? ”
Câu 491, 492 = “Cô lựa làm gì những khúc đàn sầu não như vậy ? Chính tai cô nghe chắc lòng cô cũng thấy ảo não như có điều gì quái gở làm chột cả dạ cô, mà lại làm cho người nghe như tôi đây cũng phải nôn nao lo buồn.”
Câu 493, 494 = “Thiếp trót đã quen tay mất nết rồi, chỉ thích gảy những điệu sầu buồn như vậy. Âu đó cũng là tính trời sinh ra, người thích gảy điệu buồn tẻ, người thích gảy điệu vui vẻ, biết làm sao được. ”
Câu 495, 496 = “Nay được nghe những lời răn bảo đáng quý như vàng như ngọc này, thiếp xin vâng lĩnh cái ý hay cao ấy mà sửa đổi xem có bớt được chút nào không.”
Câu 497, 498 = Tiếp xúc lâu với Kiều, chàng càng nhận thấy vẻ đẹp lộng lẫy của mặt hoa nàng và vẻ quý của tài thơm tho như hương trời cho nàng, nên tình yêu của chàng lại càng nồng nàn hiện ra đầu mày cuối mắt, ngắm liếc nàng luôn.
Câu 499, 500 = Nàng nhận thấy sóng tình chàng đã bồng bột như muốn sa ngã và thấy thái độ chàng yêu quý âu yếm mình đã ra chiều lả lơi kém phần đứng đắn.
Câu 501, 502 = Nàng mới ngỏ lời can rằng “Xin chàng đừng coi thường sự phi lễ ấy như là một trò chơi mà không giữ gìn cho thiếp, hãy nén lòng bồng bột ấy xuống, để thiếp thưa rõ mấy lời chàng nghe đã nhé ! ”
Câu 503, 504 = “Tấm thân con gái của thiếp chẳng qua chỉ như một đóa hoa đào mơn mởn, nào có ra vẻ gì đáng kể mà dám ngăn cấm chàng không cho phạm đến, cũng như sao thiếp dám rào kín vườn hoa lại không cho chim xanh vào ? ”
Câu 505, 506 = “Nhưng chỉ vì chàng có ý định lấy thiếp làm một người vợ hiền giỏi lễ phép, thì bổn phận đầu tiên của thiếp đối với chồng là phải giữ tấm lòng trinh tiết cho thơm sạch trọn vẹn từ trước tới sau. ”
Câu 507, 508 = “Nếu nay thiếp bừa bãi như những hạng gái theo trai vào trong bãi dâu, bờ sông Bộc xưa kia, thì chàng còn lấy làm gì nữa. ”
Câu 509, 510 = “Chúng ta còn ăn ở với nhau lâu dài trăm năm chứ có phải đâu chỉ chung chạ chốc lát qua thì như muối dưa ăn xổi còn thừa bỏ đi. Bởi vậy thiếp không dám nỡ lòng đem cái danh tiết trăm năm đó bỏ đi trong một ngày một chốc. ”
Câu 511, 512 = “Thiếp nghĩ rằng, từ xưa đến nay, cuộc tình duyên gặp gỡ rõ xứng đôi vừa lứa lạ lùng, thật chẳng đôi nào đã đẹp bằng đôi nàng Thôi Oanh Oanh và chàng Trương Hồng. ”
Câu 513, 514 = “Ấy thế mà những cuộc mây mưa bừa bãi đã làm tan rã mất lời vàng đá thề bồi, rõ thật là nàng đã chiều lòng ước ao của chàng quá, để đến nổi lòng yêu đương của chàng thành ra chán chường, như đàn chim anh yến họp đấy tan đấy. ”
Câu 515, 516 = “Tại sao chàng chóng chán nàng vậy ? Là bởi vì trong khi chắp cánh liền cành, đầu gối tay ấp, ân ái say sưa, mà chàng đã có ý riêng coi rẻ là nàng kém lòng trinh tiết. ”
Câu 517, 518 = “Ôi ! Cái nén hương thề ở dưới mái hiên tây kia bị nguội lạnh đi, mà cái duyên đằm thắm lứa đôi này hóa ra bẽ bàng, có phải chỉ vì nàng đã quá chiều chàng không ? ”
Câu 519, 520 = “Tại nàng không biết giữ gìn từ trước như cô gái dệt cửi kia ném thoi vào mặt Tạ Côn, để sau đến nổi tuy nàng vàng võ ủ ê vì nhớ chàng Trương, mà khi được chàng tới thăm, hai bên vẫn tha thiết muốn gặp nhau, mà nàng quá hổ thẹn không dám ra trông mặt chàng. ”
Câu 521, 522 = “Bởi vậy thiếp xin chàng đừng ép liễu nài hoa vội. Còn duyên này, còn thân này, thì hẳn còn một lần chàng được đền bù mỹ mãn.”
Câu 525, 526 = Truyện trò với nhau mãi tới hồi gần sáng, vừng trăng nhạt bạc đã xuống đến ngang mực tàu nhà mái hiên, thì bỗng có tin từ ngoài cửa hàng rào gọi vào.
Câu 527, 528 = Nàng thì vội trở về buồng nàng, còn chàng thì vội đi qua sân luồn dưới mấy cây đào ra mở cửa.
Câu 529, 530 = Cửa vừa mở ra, thì đứa gia đồng đưa cho phong thư bên quê chàng vừa mới gửi sang cho chàng.
Câu 531, 532 = Chàng mở thư ra xem thì được tin thúc phụ chàng đã từ trần ở tỉnh Liêu Dương, hãy còn quàn tạm ở nơi đất khách đó, và tình cảnh vợ con thật nheo nhóc.
Câu 533, 534 = Vì đường xa xôi, núi sông cách trở, nên thân phụ chàng nhắn chàng phải cấp tốc về ngay để đi Liêu Dương trông coi giúp đỡ mọi việc đưa xác chú về.
Câu 535, 536 = Được tin này chàng rất kinh hoàng, vội vàng lẻn ngay sang lầu trang Kiều mà kể rõ sự tình cho nàng nghe.
Câu 537, 538 = Chàng đinh ninh kể cặn kẽ đủ đầu đuôi mọi nỗi thương đau trong lòng chàng, phần vì tang tóc ở trong gia đình, phần vì phải xa cách nàng ở nơi xa thẳm rất lâu.
Câu 539, 540 = Rồi chàng nói tiếp “Việc tang tóc xảy ra bất kỳ, làm cho việc hôn nhân chúng ta chưa kịp bàn định với nhau được chút nào, cả đến một lời mối manh trao duyên chính thức cũng chưa kịp làm cho đúng lễ.
Câu 541, 542 = “Tuy chưa có dạm hỏi gì thật như vậy, nhưng còn vừng trăng chứng tỏ cuộc thề nguyền của chúng ta kia, thì có lẽ đâu vì xa cách nhau mà lòng tôi dám hờ hững chút nào ! ”
Câu 543, 544 = “Tôi thấy nay ta càng xa cách nhau, thì lại càng mong nhớ nhau. Người ta nói xa nhau ngoài nghìn dặm, thì mỗi mỗi chốc lát mong nhớ nhau coi lâu bằng ba tháng mùa đông. Thế mà ta phải xa nhau ít ra là 6, 7 tháng thì lâu biết là bao nhiêu ! Mối sầu nhớ nhau này, chúng ta còn lâu lai quá lắm mới gỡ ra được. ”
Câu 545, 546 = “Trong khi xa nhớ nhau lâu lai như vậy, tôi xin cô nén lòng chờ đợi, khéo giữ tấm thân vàng ngọc cho tôi được yên lòng ở nơi xa xôi.” (Hai câu lục bát này mang hai ý nghĩa rất hay : vừa khuyên Kiều chớ nhớ buồn quá mà sinh đau ốm, vừa ngụ ý khuyên nàng chớ vì xa chàng mà thay lòng đổi dạ).
Câu 547, 548 = Kiều nghe chàng nói, ruột nàng bối rối tơi bời thương cảm, buồn lo đủ đường. Nhưng nàng phải cố nhịn mọi nỗi nức nở như muốn khóc, để chàng khỏi phải bận lòng về mình và để trình tỏ lời cho được rành rõ trước sau.
Câu 549, 550 = Nàng nói “Sao ông Tơ lại nỡ bỗng sinh sự quái ác làm ngáng trở cuộc tình duyên của chúng ta như vậy ? Chưa được sum họp vui vẻ đã phải chia lìa sầu nhớ ! ”
Câu 551, 552 = “Xin chàng chớ lo, chúng ta tuy chưa dạm hỏi gì nhưng đã nặng lời thề nguyền với nhau, thế là cũng đủ rồi. Dầu phải chờ đợi đến lúc bạc đầu, thiếp cũng xin quyết không đổi lòng thương mến chàng. ”
Câu 553, 554 = “Chàng khuyên thiếp phải giữ mình cho chàng được yên tâm, thiếp xin hết sức giữ gìn, chàng chớ lo ; dầu phải chờ đợi bao nhiêu năm tháng nữa thiếp cũng không quản ngại, chỉ nỗi thiếp khó dẹp được lòng thương chàng phải dãi gió dầm mưa trong mấy tháng trên đường hộ tang. Vậy thiếp cũng xin chàng cố giữ gìn cho được mạnh khỏe luôn. ”
Câu 555, 556 = “Và cũng xin chàng đừng lo, đã thề nguyền hai chữ đồng tâm với nhau, thì thiếp xin thề là quyết một lòng suốt đời không lấy ai nữa cho khỏi mang tiếng với đời. ”
Câu 557, 558 = “Thiếp xin chàng yên trí rằng trời cho sông núi còn lâu dài bao nhiêu thì tình nghĩa đôi ta còn lâu bền bấy nhiêu. Thiếp còn nhớ mãi mãi chàng là người thiếp từ giã hôm nay và mong chóng lại về gặp nhau.”
Câu 559, 560 = Hai bên còn đương dùng dằng chưa nỡ rời tay nhau thì trông ra ngoài sân thấy mặt trời đã đứng ở góc mái nhà rồi.
Câu 561, 562 = Thế là chàng trở ra về, lòng những ngại ngùng từng bước, bước đi bước nào là tiếc mất xa nhau thêm bước ấy, và mỗi lời ngoảnh lại trân trong dặn thêm nàng là hai hàng nước mắt nhỏ xuống theo lời.
Câu 563, 564 = Khi về tới nhà trọ, chàng thì vội vàng đóng yên ngựa, đứa gia đồng thì quảy gánh cùng ra đi. Mối sầu chàng như sẻ làm đôi, một nửa mang đi, một nửa để lại cho nàng ; mỗi bước đường chàng đi cũng như muốn chia làm đôi, một nửa tiến lên, một nửa muốn lùi lại với nàng.
Câu 565, 566 = Trên đường đi, chàng thấy phong cảnh quê người, cảnh nào cũng gợi cho chàng mối sầu thương, nghe thấy chim cuốc kêu mau mau ở trên cành cây thì chàng cảm thấy nhớ nhà ; nghe thấy tiếng sếu lẻ loi kêu thưa thớt tiếng một thì chàng cảm thương mình bơ vơ ở dọc đường.
Câu 567, 568 = Lại thêm nỗi lúc nào bụng chàng cũng thương Kiều phải vì chàng mà phải giữ mình ; mặc dù buồn bã, chẳng dám đi đâu cho khuây khỏa ; suốt tuần, suốt tháng chỉ rầu rĩ ở nhà như người đau ốm phải kiêng cữ gió mưa, mang gánh tương tư mỗi ngày mỗi nặng thêm.
Những câu hay chữ có ý móc nối
Trong đêm Kim Kiều hội ngộ, mặt trăng đã đóng một vai trò từ thủy chí chung : (1) Lúc mới mọc thì dẫn đường cho Kiều đi và đưa Kiều đến phòng văn Kim Trọng : “Nhặt thưa gương giọi đầu cành . . . Bóng trăng đã xế hoa lê lại gần. ” (2) Lúc lên đỉnh đầu thì chứng quả cuộc thề nguyền : “Vừng trăng vằng vặc giữa trời / đinh ninh hai miệng một lời song song. ” (3) Lúc quá nửa đêm, trăng lại gây cao hứng cho chàng muốn nghe đàn : Sinh rằng “Gió mát trăng trong / bấy lâu nay một chút lòng chưa cam.” (4) Rồi lúc gần sáng trăng đã xế tàn lại chứng kiến trước sau cuộc chia ly đau đớn và nhắc lại cuộc thề lần nữa : “Bóng tàu đã nhạt vẻ ngân / tin đâu đã thấy cửa ngăn gọi vào ” và “Trăng thề còn đó trơ trơ / dám xa xôi mặt mà thưa thớt lòng. ” Bởi trăng ghi một kỷ niệm sâu xa cho Kiều suốt cái đêm chan chứa đầy ái tình đằm thắm trọng quý này như vậy, nên trong bước lưu lạc sau này, biết bao nhiêu lần nàng đã : “Tưởng người dưới nguyệt chén đồng / thấy trăng mà thẹn những lời non sông. ”
Những lời lẽ đối đáp giữa Kim Kiều trong cuộc hội ngộ này thật là đầy ý nghĩa sâu sắc, đầy tình tứ tế nhị, hô ứng đâu vào đấy, rất thân mật kín đáo, rất gọn gàng đầy đủ. Khi hai người đang “Chén hà sánh giọng quỳnh tương / giải là hương lộn, bình gương bóng lồng” thì chàng bỗng nói “…gió mát giăng trong / bấy lâu nay một chút lòng chưa cam / chầy sương chưa nện cầu Lam / sợ lần khần quá ra sàm sỡ chăng. ” Câu nói đột ngột ấy đã làm cho Kiều giật mình khiến nàng vội ngắt lời chàng và thưa ngay lại “… hồng diệp xích thằng / một lời cũng đã tiếng rằng tương tri ” (để trả lời hai câu “Chầy sương chưa nện . . . ra sàm sỡ chăng), và “Đừng điều nguyệt nọ hoa kia / ngoài ra ai có tiếc gì với ai ” (vừa để trả lời ý ngầm lửng lơ với chàng, vừa để khuyên chàng muốn gì cứ nói chớ ngại, xin vâng lời hết). Câu Kiều nói khiêm “… nghề mọn sá gì / đã lòng dạy đến, dạy thì phải vâng” trả lời một cách rất đích đáng với lời quá trịnh trọng của Kim “Rằng nghe nổi tiếng cầm đài / nước non luống những lắng tai Chung Kỳ.” Câu “…nghề mọn riêng tây / làm chi cho bận lòng này lắm thân” cũng trả lời rất thích đáng với cử chỉ quá trịnh trọng của chàng là “tay nâng ngang mày. ”
Những câu Kim Trọng lúc sắp ra đi hộ tang nói với Kiều thật đầy đủ ý tứ, khuyên nhủ một cách rất tế nhị, kín đáo, vừa thân mật thiết tha, vừa lễ phép đúng đắn và lời Kiều thưa lại cũng đầy đủ ý tứ từng câu một, mà cũng rất thân thiết lễ độ. Câu chàng nói “Sự đâu chưa kịp đôi hồi / duyên đâu chưa kịp một lời trao tơ ” hàm ý lo chưa dạm hỏi gì nàng có thể lấy người khác, thì nàng đáp “Cùng nhau trót đã nặng lời / dẫu thay mái tóc dám rời lòng tơ. ” Câu chàng nói “Trăng thề còn đó trơ trơ / dám xa xôi mặt mà thưa thớt lòng” khuyên nàng một cách bóng gió ý nhị, là phải giữ lời thề chặt chẽ như chàng, đừng có thưa thớt lòng vì xa cách. Để trả lời lại ý khuyên bóng gió ấy là câu nàng nói “Đã nguyền hai chữ đồng tâm / trăm năm thề chẳng ôm cầm thuyền ai.” Câu chàng căn dặn “Gìn vàng giữ ngọc cho hay” lửng lơ với hai nghĩa : (1a) Phải giữ gìn tấm thân vàng ngọc cho khỏe, chớ buồn nhớ nhau quá mà sinh ốm ; (2a) Phải giữ gìn danh tiết cho bền trong như vàng ngọc. Lời đối đáp của Kiều thật đoan trang và quả quyết : (1b) “ Nghĩ người ăn gió nằm mưa xót thầm. ” (2b) “Đã nguyền hai chữ đồng tâm / trăm năm thề chẳng ôm cầm thuyền ai. ”
Chữ “đó” trong câu “Khiến người ngồi đó cũng ngơ ngẩn sầu” thật hay, vì nó tả rất gọn rõ cái nơi đủ cảnh vui – trăng trong, gió mát, bạn đẹp, đàn hay – thế mà chàng phải ngẩn ngơ sầu, thì biết tiếng đàn nàng gảy có giọng như ngậm đắng nuốt cay khiến lòng chàng phải nao nao đến thế nào.
Hai chữ “tiêu tao” ở câu “So chi những khúc tiêu tao” gồm được cả ý nghĩa tả giọng sát phạt, sầu oán, nhớ thương ở các khúc, và giọng trong ít đục nhiều, thư nhàn ít, dồn dập nhiều ở các câu trên.
Câu “Dột lòng mình cũng nao nao lòng người” tả thật khéo tài nghe đàn của Kim Trọng, thật không thẹn với câu chàng nói “Nước non luống những lắng tai Chung Kỳ” ở trên. Chàng chỉ nghe giọng đàn tiêu tao mà biết được điềm bạc mệnh của Kiều, khiến chàng phải vò chín khúc, cau đôi mày ngỏ lời cảnh báo nàng. Chữ “dẽ” ở câu “Dẽ cho thưa hết một lời đã nao” thật đã tả rõ được thái độ “lả lơi” của Kim Trọng ở câu trên và đủ sức mạnh vừa nghiêm trang mà vừa đứng đắn, vừa cương quyết mà êm đềm, để dẹp tan được sóng tình bồng bột, khiến chàng phải cảm phục, phải thêm yêu thêm kính.
Ý nghĩa thâm thúy của mấy câu tả tiếng đàn Kiều gảy trong đoạn này
Trong Truyện Kiều có hai đoạn tả “tiếng đàn” Kiều gảy cho Kim Trọng nghe. Chúng rất quan trọng mà tác giả đã tốn nhiều tâm tư đem tài nghệ viết ra – bên ngoài tuy tả tiếng đàn nhưng bên trong thật mượn tiếng đàn để vừa báo điềm biến chuyển vận mệnh đời Kiều (cũng là vận mệnh tác giả), vừa để than thở ngầm kín cho cuộc đời Kiều. Đó cũng là cuộc đời tác giả vui ít buồn nhiều, cuộc vui chỉ thoáng qua để làm cuộc buồn càng thêm nhớ tiếc thương đau mãi mãi. Dưới đây tôi xin phân giải từng câu trong đoạn tả tiếng đàn lần thứ nhất này để độc giả cùng suy xét.
(1) “Khúc đâu Hán Sở chiến trường / nghe ra tiếng sắt tiếng vàng chen nhau” bên ngoài thì tả tiếng đàn có vẻ sát phạt như tiếng gươm giáo đâm chém (tiếng sắt), như chuông cồng thúc giục (tiếng vàng) ; nhưng ý bên trong thì báo điềm gia đình Kiều sắp bị lũ nách thước tay dao vào tàn phá (tiếng sắt) và trói đánh Vương ông để lấy vàng bạc (tiếng vàng).
(2) “Khúc đâu Tư Mã Phượng Cầu / nghe ra như oán như sầu phải chăng” bên ngoài thì tả tiếng đàn rất hay như tiếng đàn Tư Mã Tương Như gảy khúc Phượng Cầu Hoàng. Nhưng ý cốt yếu bên trong là ở bốn chữ “như oán như sầu” báo điềm Kim Kiều sẽ phải chia rẽ nhau và sẽ đem lòng sầu oán nhớ tiếc nhau mãi mãi rất thê thảm.
(3) “Kê Khang này khúc Quảng Lăng / một rằng Lưu Thủy hai rằng Hành Vân” bên ngoài thì chỉ nói tiếng đàn Kiều gảy rất hay chẳng kém gì tiếng đàn Kê Khang gảy khúc Quảng Lăng ; nhưng ý cốt yếu bên trong thì ở hai chữ “Lưu Thủy” và “Hành Vân” báo điềm Kiều sẽ bị lưu lạc như “nước chảy dưới suối”, như “mây bay trên trời” nay đây mai đó.
(4) “Quá quan này khúc Chiêu Quân / nửa phần luyến chúa, nửa phần tư gia” bên ngoài thì tả giọng đàn Kiều gảy nghe hay một cách thê thảm, giống như giọng đàn của bà Chiêu Quân ôm tỳ bà gảy khúc “Quá quan” khi qua cửa ải sang đất nước rợ Hồ. Nhưng ý cốt yếu bên trong thì bốn chữ “luyến chúa” và “tư gia” báo điềm Kiều sẽ phải bỏ nhà ra đi để phải nửa đời lúc nào lòng cũng đau đớn phần tiếc Kim Trọng, phần nhớ gia đình.
(5) “Trong như tiếng hạc bay qua / đục như tiếng suối nước sa nửa vời” thì bề ngoài chỉ tả tiếng đàn Kiều gảy khi thì trong như tiếng hạc kêu, khi thì đục như tiếng suối chảy. Nhưng ý cốt yếu bên trong thì ở hai chữ “bay qua” câu trên và ở bốn chữ “mới sa nửa vời” câu dưới để than thở cho quãng đời trong sạch của Kiều chỉ thoáng hệt như tiếng hạc bay qua, và quãng đời bẩn đục của nàng thì kéo dài mãi như tiếng ồ ồ nước suối đương sa xuống nửa vời mãi mãi không ngừng.
(6) “Tiếng khoan như gió thoảng ngoài / tiếng mau sầm sập như trời đổ mưa” tả tiếng đàn Kiều gảy khi thì khoan thai như tiếng gió hiu hiu, khi thì mau gấp như tiếng mưa sầm sập. Nhưng ý cốt yếu bên trong là ở hai chữ “thoảng ngoài” câu trên và ba chữ “trời đổ mưa” câu dưới để than thở cho cuộc đời nàng lúc thư thả thì ít, chỉ như gió thoảng, còn lúc tai nạn thì dồn dập như trời gió bão đổ mưa sầm sập.
Tóm lại, từ các câu lục bát nêu trên thì bốn câu (1, 2, 3, 4) báo điềm đủ từng giai đoạn nửa đời bạc mệnh của Thúy Kiều, và hai câu (5, 6) thì tỏ lời than thở cho đời nàng hồi trong sạch thanh cao thì chỉ thoáng qua, mà hồi bẩn đục thì kéo dài mãi mãi, cảnh thư nhàn thì chỉ mong manh như gió thoảng, còn cảnh tai nạn dữ dội thì dồn dập xảy ra như trời gió mưa bão.
Kính mời Quý vị vào xem hình ảnh và video clips của “Vườn Hoa Sakura Tượng Đài Thuyền Nhân” (3650 Dixie Road, Mississauga, góc đường Burnhamthorpe và Dixie, Mississauga ) trong link dưới đây:
Lý Đông A, một tư tưởng gia thâm viễn của Việt tộc, từ những năm 1940, trong tập Chu Tri Lục ( bàn về sự biết chu toàn) tập 3, đã phân tích và trưng ra những nguy cơ của kế hoạch Đại Hán của Tầu, dù là Tầu Quốc hay Tầu Cộng.
Lý Đông A đã nhìn rõ, từ 1943, sau đệ nhị Thế chiến, thế giới 1950-2000 sẽ chuyển mình sang chế độ mới, với các liên minh quốc tế. Tại thời điểm 1940, Căn bản lập trường dân tộc qua Cương Lĩnh 2, đối Tầu, gồm vài điểm quan trọng sau :
Quy luật lịch sử Tầu là : Lấy Tài Hoá Thu Nhân Tâm ( thoát nghĩa Hữu đức giả hữu thổ ), Hưng Hoa diệt Di, thiên hạ đại đồng theo lối Hán mà vũ khí và thủ đoạn chủ yếu là chủng tộc xâm lược.
Tam Dân chủ nghĩa của Tôn Văn cũng là một chủ nghĩa đế quốc : Tôn Văn từng nói với cụ Phan Bội Châu : “ Các ông bất tất phải làm, chỉ là một tỉnh của Tầu, chúng tôi làm xong thì xong”, và sau này Tưởng Giới Thạch cũng nói : “ Việt Nam là Tầu, Việt Nam để người Tầu làm giúp cho”.
Năm 1911, Tôn Văn đề xướng Ngũ Tộc Cộng Hoà, gồm 90% là nhân khẩu Tầu, 10% là Mãn, Mông, Tạng, Miêu ( là Việt núi). Năm 1916 Tôn Văn luận Quốc Tộc tức đúc các dân tộc vào một lò mà thống nhất thế giới, chia toàn quốc ra Tỉnh,Quận,Huyện, khoảng 1921-22, Tôn Văn nói : Ta phải đem các dân tộc Thái, Việt…liên hợp lại cùng chống đế quốc.
Năm 1940, Chính Trị Địa Lý Bộ của chính phủ Trùng Khánh, ra tập Đông Á Địa Lý, quy định 8 con đường phát triển của nòi Hán sau này :
-1/Tây Bá Lợi Á- 2/ Tây Tạng, Ba Tư- 3/Tân Cương- 4/Ấn Độ- 5/Việt, Thái,Miến,Tân Gia Ba- 6/Nam Dương liệt đảo- 7/Úc châu- 8/Thái Bình Dương liệt đảo & Hàn quốc.
Để đạt mục đích, Tầu dùng cách : Lộ Ố Nàm ( lấy vợ An Nam)-Dìu Ố Nàm ( tiêu tiền An Nam)-Chì Ố Nàm ( ở đất An Nam).
Lý Đông A còn trưng rõ : tờ Đại Lộ Nguyệt San ở Thượng Hải, số ngày 1-5-1933 đã đăng bài Nam Dương Hoa Kiều Cộng Hoà Quốc Vận Động, chủ trương lấy Hoa kiều làm chủ lực xâm lược, biến Nam Dương thành Hoa kiều Cộng hoà quốc, về Việt Nam : Bắc kỳ quy về mẫu quốc, Trung kỳ và Nam kỳ thuộc về Hoa kiều thống trị. Trên tờ Quảng Tây Nhật Báo số ngày 26-11-1942 đề xướng “Hoa kiều thổ hoá vận động” qui định bề mặt phải thổ hoá nghĩa là Hoa kiều ăn mặc theo thổ dân, nói tiếng thổ dân, ảnh hưởng văn hoá thổ dân để bề trong tăng tác dụng Hán hoá.
Lý Đông A còn nhấn mạnh : “ Đối riêng VN, họ đang nghiên cứu cách nào lập thành một Tỉnh, nuôi Việt gian thế nào, diệt chữ quốc ngữ thế nào, , tiễu trừ dân tộc ý thức cách nào, làm sao cho người Việt tưởng mình là Hán, khôi phục chữ Nho thế nào…thống trị thế nào…”
5- Tầm quan trọng của đất nước Việt Nam đã được viễn kiến Lý Đông A kết tinh hùng hồn như sau : “ Đất ta là đất cơ sở của Thái Bình Dương, trung tâm của Đông Nam Á, tư lệnh đài của quốc tế, được ta thì tiến lên xưng bá loài người, lui về thì tự thủ muôn thuở…đứng vào thiên hiểm của trung tâm…đời nay nếu ta muốn sống phải hết sức mạnh mà ta hững hờ là thì tất diệt. Lại đờinay, diệt tức là toàn diệt đó, Ta chớ hòng làm Hoà Lan hay Thuỵ Sĩ…ta là cái xương hóc giữa cổ họng chú chiệc…”
LẠM BÀN
1-Đối Tầu, phân tích cặn kẽ của Lý Đông A, 80 năm sau, vẫn còn nguyên vẹn giá trị và vẫn làm kim chỉ nam cho cuộc vận động toàn dân sinh tồn phòng vệ. Nhật, Pháp chỉ là đối thủ chóng qua, Tầu trước sau vẫn là đối thủ truyền kiếp.
2-Trung Cộng đã chiếm Tân Cương, Tây Tạng, từng đánh Ấn Độ 1962, mưu toan ở Nam Dương 1965 …đúng như dự liệu của Lý Đông A, và so với tiết lộ của Wikileaks gần đây, thì mưu lược của Tầu trước sau vẫn là mở đường xuống Đông Nam Á, qua VN, chiếm biển Đông, lối tằm ăn dâu, thuê đất thuê rừng, khai Bâuxít, mỏ quặng, lấn đảo, biển, dùng tài hoá đầu tư khắp VN nhất là đang nhắm vùng biên giới Móng Cáy ( ngũ niên kế hoạch đầu tư hơn 400 tỷ từ nay tới 2015). (1)
3-Lý Đông A nhìn rõ thế giới từ 1950-2000, hậu Thế chiến II, đổi mới theo hướng quốc tế liên minh, mà VN trong liên minh Đại Nam Hải, phải thật mạnh để đối kháng Tầu.
Cảnh báo về âm mưu Hán hoá : nuôi Việt gian, làm sao cho người mình tưởng mình là Hán, diệt trừ chữ quốc ngữ, khôi phục chữ Nho thế nào…vẫn còn nguyên giá trị. Hiện tại vẫn không thiếu người vì lòng yêu chữ Nho-chữ Nôm, vô tình tuyên truyền cho âm mưu đó mà quên rằng, cổ ngữ như LaTinh,Hy Lạp vẫn chỉ là cổ ngữ và quốc ngữ abc mới là nét đặc sắc của Văn hoá linh động cấp tiến Việt, tách rời bóng trùm Hán học.
Trung Cộng công khai gây hấn ở Biển Đông, với 80 tầu chiến, tháng 5-2014, rõ ràng không từ bỏ chính sách cố hữu Đại Hán lạc hậu đó. Nay 2020 TC xây các đảo nhân tạo gần Trường Sa, uy hiếp Phi, Việt, Nam Dương, Mã Lai.
***
Tiếc rằng Lý Đông A đã khuất bóng sớm, từ 1946, không kịp nhìn thấy những chuyển biến rất lớn của thế giới : Tầu Cộng chiếm Hoa lục từ 1949, Tưởng chạy ra Đài Loan, Quốc Cộng VN 1954, VN 1975, Nga sô Đông Âu xụp đổ 1990, thế giới Hồi giáo bừng dậy, cuộc cách mạng điện tử mở rộng thông tin toàn cầu từ 1980….
Nam Dương, nhờ 90% Hồi giáo đã đẩy ngã Cộng sản Hoa kiều xuống biển.
Hàn, Nhật, trở thành cường quốc kinh tế, đối kháng mạnh mẽ với tiềm năng kinh tế của Tầu.
Ấn Độ cũng trở thành một cường quốc, Tầu khó có thể xâm chiếm (2)
Úc châu, Tân Tây Lan, Phi Luật Tân, Mã Lai, Singapore, Đài Loan…những đảo quốc này với hải quân và hạm đội Hoa kỳ, không dễ gì hải quân mới lớn của Tầu có thể áp đảo, Tầu chưa từng có kinh nghiệm về hải chiến và đại chiến.
Hai khâu yếu nhất hiện tại là Lào và Việt Nam. Nếu VN biết nghiêng hẳn sang khối ASEAN và đại cường Hoa Kỳ, vận động yểm trợ của quan thầy cũ là Nga Sô tạo áp lực miền Tân Cương, Tây-Tây Bắc Trung Hoa, thì VN có thể thoát hiểm và làm chùn chân hồ đội lốt hổ Tầu.
Tại sao Tầu lại là hồ đội lốt hổ ? phân tích ta thấy dân Tầu 1.3 tỷ là loại dân hỗn tạp, nam Dương Tử vốn là giống Bách Việt, cả 56 bộ tộc, dân Hán từng bị Mông Cổ đô hộ 99 năm, Mãn Thanh thống trị 300 năm, binh hùng tướng mạnh, Tống, Minh.. sang đánh VN lần nào cũng tan tành đại bại, đầu thế kỷ XX Nhật Bản vũ bão đánh chiếm Mãn châu, Trung nguyên Tầu, Bát quốc xâu xé bắt nhượng địa, vì sao ? có thể kê ra những nhược điểm của Tầu như sau :
* Dân Tầu không phải là loại dân chiến sĩ –warriors- như Nhật, Mông, đa số là dân buôn bán, trí thức nhào nặn trong Nho Khổng cả ngàn năm, ô hợp, cúi mình theo cấp trên, làm việc lấy lệ, dối trá cho yên thân, trọng tiểu lợi, đầy dẫy những tiểu nhân tài bất cập chí, đầu óc còn phong kiến lạc hậu, chưa nhìn ra thế toàn cầu, vẫn lúi húi trong trò chơi chính trị Chiến quốc Tam quốc. Dân tình dân trí như thế làm sao bá chủ hoàn cầu ?
* Khối người Tầu theo hướng Tự Do Dân chủ, chống Cộng, khá đông vòng quanh thế giới, Đài Loan, Tân Gia Ba, Mỹ, Gia Nã Đại…Lý Quang Diệu từng cảnh tỉnh Đặng Tiểu Bình về đầu óc thực dân lấy mạnh hiếp yếu của Tầu Cộng. Khối này, cộng với những người đối kháng thức thời trong Hoa lục, không để Trung Cộng yên ổn khi có đại biến cố xẩy ra.
* Vũ khí nguyên tử mới không còn nể sợ biển người của Tầu, chưa kể loại quân Tầu phù, ngay cả 200 năm trước cũng đã bị Nguyễn Huệ phá tan trong một tuần lễ. Miếng ăn, nạn đói luôn luôn ám ảnh dân Tầu, dân xấu xí uý tử tham sinh hơn là bền gan sắt đá.
* Âm mưu của Trung Cộng lấy kinh tế bao vây Âu Mỹ, không qua mặt được bậc thầy kinh tài Nữu Ước Luân đôn, bậc thầy chứng khoán, bonds.. Do Thái..Giỏi về thương mại, quen hối lộ, gian thương..sau 30 năm canh tân từ 1979 tới nay Tầu vẫn chưa có nổi một thương hiệu quốc tế như Đại Hàn với Samsung, Hyundai, LG…có nghĩa là một nền kinh tế chậm tiến gia công cho Nhật, Âu, Mỹ…Cựu thủ tướng Anh, M.Thatcher từ 2002 cho rằng phải mất 40 năm nữa Tầu mới tân tiến, giải quyết xong cấu trúc hạ tầng xã hội. Hiện tại Tầu công kích Mỹ lấy Đô La làm loại tiền thống trị thế giới, nhưng đến bao giờ đồng Yuan của Tầu mới có uy tín bằng đô la để được quốc tế chấp nhận ?
* Hiện nay, 2020, Tầu Cộng đang dùng quỷ thuật sinh học Coronavirus từ Vũ Hán phát tán ra, dù vô tình hay hữu ý, thì TC cũng đang dùng quỷ kế phá nền kinh tế tư bản toàn cầu mà chính TC đã dựa vào để phát triển. Quỷ kế này sẽ làm thế giới Tự do khựng lại và đưa tới Đại chiến nếu TC không biết liệu sức mình, chưa kể trước mắt, gậy ông đập lưng ông, kinh tế TC nương nhờ Âu Mỹ cũng sẽ xuống dốc, đã và đang tạo cả trăm triệu người thất nghiệp, tất xã hội phải đổ vỡ, chia rẽ phia phái, địa phương sẽ nổ ra.
* Trước trào lưu dân chủ tự do lan tràn toàn thế giới, sách lược Tâm Công của Nguyễn Trãi, từng làm quân Minh tan hàng, có thể dùng để làm rã ngũ quân cán Trung Cộng nếu phối hợp được với các lực lượng đối kháng của chính người Tầu trên thế giới, như Đài Loan, và người Bách Việt nam Dương Tử, người trí thức khát vọng tự do dân chủ ngay trong đất Tầu.
CHÚ THÍCH
1-Năm 1965, cùng với chiến tranh VN, đảng CS Nam Dương với 3.5 triệu đảng viên và 20 triệu người ủng hộ, là đảng mạnh nhất trong 18 đảng, họ toan nắm quyền ở Nam Dương. Khi ấy TT Sukarno lại bỏ Âu Mỹ, nghiêng về Trung Cộng, với lạm phát 650% kinh tế kiệt quệ, Sukarno từng chửi rủa Mỹ : “ Go to Hell with your aid ” đuổi đoàn thiện chí Peace Corp Mỹ, ông bi bệnh, không chịu giải phẫu ở Vienna mà lại quay về với Đông Y Tầu…May nhờ giới quân nhân chống Cộng quyết liệt và khối Hồi giáo thuần thành vốn chống vô thần, đảng CS Nam Dương bị triệt hạ, quần chúng nổi lên giết người Hoa mà họ cho là đứng sau đảng CS ( CS Tầu đã chuyển vũ khí cho CS Nam Dương), họ trả lại đất cho điền chủ bị CS địa phương tước đoạt…Theo Đại sứ Mỹ năm 1966 cho biết khoảng 400,000 CS và thân CS bị tàn sát, Đại sứ Thuỵ điển cho rằng số bị giết ít nhất là 1 triệu người. Hoa Kỳ khi ấy quyết tâm chặn đứng sức bành trướng của Trung Cộng ở biển Đông, từ Mã Lai-Nam Dương-tới Nam VN. Ngày nay, khu Tầu ở Nam Dương không dám đề chữ Hán trên bảng hiệu ! ( Sukarno bị truất 1967, mất năm 1970-tướng Suharto lên thay)
2-Xung đột biên giới Ấn-Tầu 1962 làm Thủ Tướng Nerhu tỉnh ngộ : Huynh đệ Ấn-Tầu-India-China Brothers- chỉ là trò hề, ngay sau đó Ấn tăng cường quân đội gấp đôi để phòng Tầu, cùng vụ hoả tiễn ở Cuba năm ấy , Mỹ và Âu châu nhìn ra tham vọng bành trướng của CS và riêng Nga cũng bắt đầu nghi ngại mối hoạ láng giềng Tầu. ( tài liệu tra cứu từ Google ).
Lvv cập nhật 15-4-2020.
LỜI CẢNH BÁO VỀ NGUY CƠ ĐẠI HÁN
của tư tưởng gia LÝ ĐÔNG A từ 80 năm trước.
Hạ Long Bụt sĩ (cập nhật 4-2020)
Lý Đông A, một tư tưởng gia thâm viễn của Việt tộc, từ những năm 1940, trong tập Chu Tri Lục ( bàn về sự biết chu toàn) tập 3, đã phân tích và trưng ra những nguy cơ của kế hoạch Đại Hán của Tầu, dù là Tầu Quốc hay Tầu Cộng.
Lý Đông A đã nhìn rõ, từ 1943, sau đệ nhị Thế chiến, thế giới 1950-2000 sẽ chuyển mình sang chế độ mới, với các liên minh quốc tế. Tại thời điểm 1940, Căn bản lập trường dân tộc qua Cương Lĩnh 2, đối Tầu, gồm vài điểm quan trọng sau :
Quy luật lịch sử Tầu là : Lấy Tài Hoá Thu Nhân Tâm ( thoát nghĩa Hữu đức giả hữu thổ ), Hưng Hoa diệt Di, thiên hạ đại đồng theo lối Hán mà vũ khí và thủ đoạn chủ yếu là chủng tộc xâm lược.
Tam Dân chủ nghĩa của Tôn Văn cũng là một chủ nghĩa đế quốc : Tôn Văn từng nói với cụ Phan Bội Châu : “ Các ông bất tất phải làm, chỉ là một tỉnh của Tầu, chúng tôi làm xong thì xong”, và sau này Tưởng Giới Thạch cũng nói : “ Việt Nam là Tầu, Việt Nam để người Tầu làm giúp cho”.
Năm 1911, Tôn Văn đề xướng Ngũ Tộc Cộng Hoà, gồm 90% là nhân khẩu Tầu, 10% là Mãn, Mông, Tạng, Miêu ( là Việt núi). Năm 1916 Tôn Văn luận Quốc Tộc tức đúc các dân tộc vào một lò mà thống nhất thế giới, chia toàn quốc ra Tỉnh,Quận,Huyện, khoảng 1921-22, Tôn Văn nói : Ta phải đem các dân tộc Thái, Việt…liên hợp lại cùng chống đế quốc.
Năm 1940, Chính Trị Địa Lý Bộ của chính phủ Trùng Khánh, ra tập Đông Á Địa Lý, quy định 8 con đường phát triển của nòi Hán sau này :
-1/Tây Bá Lợi Á- 2/ Tây Tạng, Ba Tư- 3/Tân Cương- 4/Ấn Độ- 5/Việt, Thái,Miến,Tân Gia Ba- 6/Nam Dương liệt đảo- 7/Úc châu- 8/Thái Bình Dương liệt đảo & Hàn quốc.
Để đạt mục đích, Tầu dùng cách : Lộ Ố Nàm ( lấy vợ An Nam)-Dìu Ố Nàm ( tiêu tiền An Nam)-Chì Ố Nàm ( ở đất An Nam).
Lý Đông A còn trưng rõ : tờ Đại Lộ Nguyệt San ở Thượng Hải, số ngày 1-5-1933 đã đăng bài Nam Dương Hoa Kiều Cộng Hoà Quốc Vận Động, chủ trương lấy Hoa kiều làm chủ lực xâm lược, biến Nam Dương thành Hoa kiều Cộng hoà quốc, về Việt Nam : Bắc kỳ quy về mẫu quốc, Trung kỳ và Nam kỳ thuộc về Hoa kiều thống trị. Trên tờ Quảng Tây Nhật Báo số ngày 26-11-1942 đề xướng “Hoa kiều thổ hoá vận động” qui định bề mặt phải thổ hoá nghĩa là Hoa kiều ăn mặc theo thổ dân, nói tiếng thổ dân, ảnh hưởng văn hoá thổ dân để bề trong tăng tác dụng Hán hoá.
Lý Đông A còn nhấn mạnh : “ Đối riêng VN, họ đang nghiên cứu cách nào lập thành một Tỉnh, nuôi Việt gian thế nào, diệt chữ quốc ngữ thế nào, , tiễu trừ dân tộc ý thức cách nào, làm sao cho người Việt tưởng mình là Hán, khôi phục chữ Nho thế nào…thống trị thế nào…”
5- Tầm quan trọng của đất nước Việt Nam đã được viễn kiến Lý Đông A kết tinh hùng hồn như sau : “ Đất ta là đất cơ sở của Thái Bình Dương, trung tâm của Đông Nam Á, tư lệnh đài của quốc tế, được ta thì tiến lên xưng bá loài người, lui về thì tự thủ muôn thuở…đứng vào thiên hiểm của trung tâm…đời nay nếu ta muốn sống phải hết sức mạnh mà ta hững hờ là thì tất diệt. Lại đờinay, diệt tức là toàn diệt đó, Ta chớ hòng làm Hoà Lan hay Thuỵ Sĩ…ta là cái xương hóc giữa cổ họng chú chiệc…”
LẠM BÀN
1-Đối Tầu, phân tích cặn kẽ của Lý Đông A, 80 năm sau, vẫn còn nguyên vẹn giá trị và vẫn làm kim chỉ nam cho cuộc vận động toàn dân sinh tồn phòng vệ. Nhật, Pháp chỉ là đối thủ chóng qua, Tầu trước sau vẫn là đối thủ truyền kiếp.
2-Trung Cộng đã chiếm Tân Cương, Tây Tạng, từng đánh Ấn Độ 1962, mưu toan ở Nam Dương 1965 …đúng như dự liệu của Lý Đông A, và so với tiết lộ của Wikileaks gần đây, thì mưu lược của Tầu trước sau vẫn là mở đường xuống Đông Nam Á, qua VN, chiếm biển Đông, lối tằm ăn dâu, thuê đất thuê rừng, khai Bâuxít, mỏ quặng, lấn đảo, biển, dùng tài hoá đầu tư khắp VN nhất là đang nhắm vùng biên giới Móng Cáy ( ngũ niên kế hoạch đầu tư hơn 400 tỷ từ nay tới 2015). (1)
3-Lý Đông A nhìn rõ thế giới từ 1950-2000, hậu Thế chiến II, đổi mới theo hướng quốc tế liên minh, mà VN trong liên minh Đại Nam Hải, phải thật mạnh để đối kháng Tầu.
Cảnh báo về âm mưu Hán hoá : nuôi Việt gian, làm sao cho người mình tưởng mình là Hán, diệt trừ chữ quốc ngữ, khôi phục chữ Nho thế nào…vẫn còn nguyên giá trị. Hiện tại vẫn không thiếu người vì lòng yêu chữ Nho-chữ Nôm, vô tình tuyên truyền cho âm mưu đó mà quên rằng, cổ ngữ như LaTinh,Hy Lạp vẫn chỉ là cổ ngữ và quốc ngữ abc mới là nét đặc sắc của Văn hoá linh động cấp tiến Việt, tách rời bóng trùm Hán học.
Trung Cộng công khai gây hấn ở Biển Đông, với 80 tầu chiến, tháng 5-2014, rõ ràng không từ bỏ chính sách cố hữu Đại Hán lạc hậu đó. Nay 2020 TC xây các đảo nhân tạo gần Trường Sa, uy hiếp Phi, Việt, Nam Dương, Mã Lai.
***
Tiếc rằng Lý Đông A đã khuất bóng sớm, từ 1946, không kịp nhìn thấy những chuyển biến rất lớn của thế giới : Tầu Cộng chiếm Hoa lục từ 1949, Tưởng chạy ra Đài Loan, Quốc Cộng VN 1954, VN 1975, Nga sô Đông Âu xụp đổ 1990, thế giới Hồi giáo bừng dậy, cuộc cách mạng điện tử mở rộng thông tin toàn cầu từ 1980….
Nam Dương, nhờ 90% Hồi giáo đã đẩy ngã Cộng sản Hoa kiều xuống biển.
Hàn, Nhật, trở thành cường quốc kinh tế, đối kháng mạnh mẽ với tiềm năng kinh tế của Tầu.
Ấn Độ cũng trở thành một cường quốc, Tầu khó có thể xâm chiếm (2)
Úc châu, Tân Tây Lan, Phi Luật Tân, Mã Lai, Singapore, Đài Loan…những đảo quốc này với hải quân và hạm đội Hoa kỳ, không dễ gì hải quân mới lớn của Tầu có thể áp đảo, Tầu chưa từng có kinh nghiệm về hải chiến và đại chiến.
Hai khâu yếu nhất hiện tại là Lào và Việt Nam. Nếu VN biết nghiêng hẳn sang khối ASEAN và đại cường Hoa Kỳ, vận động yểm trợ của quan thầy cũ là Nga Sô tạo áp lực miền Tân Cương, Tây-Tây Bắc Trung Hoa, thì VN có thể thoát hiểm và làm chùn chân hồ đội lốt hổ Tầu.
Tại sao Tầu lại là hồ đội lốt hổ ? phân tích ta thấy dân Tầu 1.3 tỷ là loại dân hỗn tạp, nam Dương Tử vốn là giống Bách Việt, cả 56 bộ tộc, dân Hán từng bị Mông Cổ đô hộ 99 năm, Mãn Thanh thống trị 300 năm, binh hùng tướng mạnh, Tống, Minh.. sang đánh VN lần nào cũng tan tành đại bại, đầu thế kỷ XX Nhật Bản vũ bão đánh chiếm Mãn châu, Trung nguyên Tầu, Bát quốc xâu xé bắt nhượng địa, vì sao ? có thể kê ra những nhược điểm của Tầu như sau :
* Dân Tầu không phải là loại dân chiến sĩ –warriors- như Nhật, Mông, đa số là dân buôn bán, trí thức nhào nặn trong Nho Khổng cả ngàn năm, ô hợp, cúi mình theo cấp trên, làm việc lấy lệ, dối trá cho yên thân, trọng tiểu lợi, đầy dẫy những tiểu nhân tài bất cập chí, đầu óc còn phong kiến lạc hậu, chưa nhìn ra thế toàn cầu, vẫn lúi húi trong trò chơi chính trị Chiến quốc Tam quốc. Dân tình dân trí như thế làm sao bá chủ hoàn cầu ?
* Khối người Tầu theo hướng Tự Do Dân chủ, chống Cộng, khá đông vòng quanh thế giới, Đài Loan, Tân Gia Ba, Mỹ, Gia Nã Đại…Lý Quang Diệu từng cảnh tỉnh Đặng Tiểu Bình về đầu óc thực dân lấy mạnh hiếp yếu của Tầu Cộng. Khối này, cộng với những người đối kháng thức thời trong Hoa lục, không để Trung Cộng yên ổn khi có đại biến cố xẩy ra.
* Vũ khí nguyên tử mới không còn nể sợ biển người của Tầu, chưa kể loại quân Tầu phù, ngay cả 200 năm trước cũng đã bị Nguyễn Huệ phá tan trong một tuần lễ. Miếng ăn, nạn đói luôn luôn ám ảnh dân Tầu, dân xấu xí uý tử tham sinh hơn là bền gan sắt đá.
* Âm mưu của Trung Cộng lấy kinh tế bao vây Âu Mỹ, không qua mặt được bậc thầy kinh tài Nữu Ước Luân đôn, bậc thầy chứng khoán, bonds.. Do Thái..Giỏi về thương mại, quen hối lộ, gian thương..sau 30 năm canh tân từ 1979 tới nay Tầu vẫn chưa có nổi một thương hiệu quốc tế như Đại Hàn với Samsung, Hyundai, LG…có nghĩa là một nền kinh tế chậm tiến gia công cho Nhật, Âu, Mỹ…Cựu thủ tướng Anh, M.Thatcher từ 2002 cho rằng phải mất 40 năm nữa Tầu mới tân tiến, giải quyết xong cấu trúc hạ tầng xã hội. Hiện tại Tầu công kích Mỹ lấy Đô La làm loại tiền thống trị thế giới, nhưng đến bao giờ đồng Yuan của Tầu mới có uy tín bằng đô la để được quốc tế chấp nhận ?
* Hiện nay, 2020, Tầu Cộng đang dùng quỷ thuật sinh học Coronavirus từ Vũ Hán phát tán ra, dù vô tình hay hữu ý, thì TC cũng đang dùng quỷ kế phá nền kinh tế tư bản toàn cầu mà chính TC đã dựa vào để phát triển. Quỷ kế này sẽ làm thế giới Tự do khựng lại và đưa tới Đại chiến nếu TC không biết liệu sức mình, chưa kể trước mắt, gậy ông đập lưng ông, kinh tế TC nương nhờ Âu Mỹ cũng sẽ xuống dốc, đã và đang tạo cả trăm triệu người thất nghiệp, tất xã hội phải đổ vỡ, chia rẽ phia phái, địa phương sẽ nổ ra.
* Trước trào lưu dân chủ tự do lan tràn toàn thế giới, sách lược Tâm Công của Nguyễn Trãi, từng làm quân Minh tan hàng, có thể dùng để làm rã ngũ quân cán Trung Cộng nếu phối hợp được với các lực lượng đối kháng của chính người Tầu trên thế giới, như Đài Loan, và người Bách Việt nam Dương Tử, người trí thức khát vọng tự do dân chủ ngay trong đất Tầu.
CHÚ THÍCH
1-Năm 1965, cùng với chiến tranh VN, đảng CS Nam Dương với 3.5 triệu đảng viên và 20 triệu người ủng hộ, là đảng mạnh nhất trong 18 đảng, họ toan nắm quyền ở Nam Dương. Khi ấy TT Sukarno lại bỏ Âu Mỹ, nghiêng về Trung Cộng, với lạm phát 650% kinh tế kiệt quệ, Sukarno từng chửi rủa Mỹ : “ Go to Hell with your aid ” đuổi đoàn thiện chí Peace Corp Mỹ, ông bi bệnh, không chịu giải phẫu ở Vienna mà lại quay về với Đông Y Tầu…May nhờ giới quân nhân chống Cộng quyết liệt và khối Hồi giáo thuần thành vốn chống vô thần, đảng CS Nam Dương bị triệt hạ, quần chúng nổi lên giết người Hoa mà họ cho là đứng sau đảng CS ( CS Tầu đã chuyển vũ khí cho CS Nam Dương), họ trả lại đất cho điền chủ bị CS địa phương tước đoạt…Theo Đại sứ Mỹ năm 1966 cho biết khoảng 400,000 CS và thân CS bị tàn sát, Đại sứ Thuỵ điển cho rằng số bị giết ít nhất là 1 triệu người. Hoa Kỳ khi ấy quyết tâm chặn đứng sức bành trướng của Trung Cộng ở biển Đông, từ Mã Lai-Nam Dương-tới Nam VN. Ngày nay, khu Tầu ở Nam Dương không dám đề chữ Hán trên bảng hiệu ! ( Sukarno bị truất 1967, mất năm 1970-tướng Suharto lên thay)
2-Xung đột biên giới Ấn-Tầu 1962 làm Thủ Tướng Nerhu tỉnh ngộ : Huynh đệ Ấn-Tầu-India-China Brothers- chỉ là trò hề, ngay sau đó Ấn tăng cường quân đội gấp đôi để phòng Tầu, cùng vụ hoả tiễn ở Cuba năm ấy , Mỹ và Âu châu nhìn ra tham vọng bành trướng của CS và riêng Nga cũng bắt đầu nghi ngại mối hoạ láng giềng Tầu. ( tài liệu tra cứu từ Google ).
Hôm nay bầu trời Mississauga, Canada – nơi đôi vợ chồng già chúng tôi đang cư ngụ trong đời hưu trí – rất âm u. Mưa đang rơi và cái lạnh buốt xương cho người già đã thôi thúc người viết phải ngồi xuống để ghi lại những gì về cơn dịch COVID-19 đang hoành hành. Nhất là những gì mà vợ chồng chúng tôi đang trải qua: may mắn hơn nhiều nơi khác và đây cũng lại là cơ hội để cho chúng tôi và rất nhiều người đời cần phải suy nghĩ về cuộc đời của chính bản thân mình và của thế giới nói chung.
Trong 6 năm qua, người viết khá bận rộn với nhiều thứ. Nhất là vụ xây cất Tượng Đài Tưởng Niệm Thuyền Nhân tại thành phố Mississauga này. Cũng may là Tượng Đài Thuyền Nhân đã tạm thời hoàn tất được khoảng 90% vào đầu tháng 11 năm 2019 trước khi Hội Đồng Thành Phố Mississauga tạm ngưng các công việc xây cất ngoài trời trong những ngày tháng mùa đông. Các anh chị em trong Hội Đồng Quản Trị và các thiện nguyện viên đã may mắn có cơ hội để được tạm nghỉ làm việc trong dịp lễ Giáng Sinh 2019 và đón mừng Năm Mới 2020.
Chúng tôi thấy thoải mái và rất cần được nghỉ lo âu vì cứ phải tiếp tục làm cho xong các “deadlines” liên tục trong thời kỳ gây quỹ và nhất là trong thời kỳ xây cất Tượng Đài từ tháng 7 cho đến đầu tháng 11 năm 2019.
Riêng người viết, chúng tôi cảm thấy an tâm vì tượng đài đã “đứng vững” trên bệ đá hoa cương hình ngũ giác và phần xây cất Tượng Đài đã không còn bị những “giòng nước ngầm” quấy phá nữa. Chưa bao giờ người viết cảm thấy được an nhàn mà đi bộ mỗi buổi sáng trong khu vườn, trong các con phố “side street” gần nhà cho đến lúc Khánh Thành vào hôm Nov. 9, 2019. Ngay ngày hôm sau, cơn bão tuyết đã “mở hàng” cho cư dân Mississauga chúng tôi trong 2 ngày liên tiếp!
Niềm an vui khá trọn vẹn. Đi bộ để mà đi, nhất là đi xung quanh Tượng Đài Thuyền Nhân. Đi để mà thấy thân tâm của mình không bị giao động. Đi để mà tự mình đang sống với chính mình. Đi để mà thấy “đôi tình nhân lớn tuổi” đang được hưởng những giây phút với con, với cháu và nhất là được nhìn thấy các cháu nội, cháu ngoại đang khôn lớn trong lứa tuổi hồn nhiên của chúng.
Qua đến tháng Hai trong năm 2020 thì “Cô” (Corona í mà) xuất hiện qua báo chí. Thoạt đầu, chỉ nghĩ là “Cô” (Rona) “xinh đẹp” và bị báo chí “ghen tị” nên hay thêu dệt về “Cô”. Nhất là cái vụ “Fake news” đang lộng hành. Nhưng rồi, may mắn thay, mình lại được xem tin tức qua Youtube của rất nhiều người trong nhiều nơi khác nhau thì mới biết “Cô” nhà ta là như thế nào. Đúng là “Cô hồn” thật rồi. “Cô” đến từ Vũ Hán. Thành phố Vũ Hán mà dân Việt Nam chúng ta được biết qua thơ văn của người Tầu!
Người viết đã già rồi, đã quá “date” nên chẳng sợ chết gì hết. “Chết” chẳng phải là “hết” mà chỉ để “được nghỉ việc” ít lâu (vài năm, vài trăm năm, vài nghìn năm?) Cái thời gian tính sau khi “mình chết” không còn là yếu tố quan trọng trong “thế giới bên kia” nữa.
Tuy nhiên “lão niên” này chỉ thương cho các thế hệ trẻ mà thôi. Sẽ chẳng có “mồ yên mả đẹp nữa” vì “thân tro bụi” này sẽ chóng được được gieo đi trong hồ, trong biển rồi. “Ra đi không hẹn ngày về”!
Khi đang viết những giòng này thì “Cô” đang xuất hiện trên toàn thế giới. “Cô” xuất hiện mạnh nhất tại nơi “chôn nhau, cắt rốn” của “Cô”: Trung Hoa cộng sản. Nhờ “Cô” mà thế giới mới có bằng chứng “lý lịch” của “cô” và có nhiều nghi vấn về sự “có mặt” của “Cô” lắm!
Tuy nhiên, nhờ có “Cô” mà người đời mới bắt đầu phải “nhìn vào bên trong”con người thực sự của mình. Sự xuất hiện của “Cô” đã làm cho thiên hạ phải sống theo luật pháp của quốc gia nơi họ đang sinh sống: Sống cách ly để cho “cô” đỡ có thể “quậy” từ người này qua người khác…
“CÔ” RONA , MÁT DZÊ IN CHÁI NỜ, 2019
Thành phố yên tĩnh hơn: ít xe cộ, ít có đi ngoài đường phố làm phố xá ít náo động hơn, không khí ít bị ô nhiễm, và con nít có dịp được sống quây quần với bố mẹ nhiều hơn… “Back to the basic” như Tây Phương thường nói.
Riêng về cặp vợ chồng già chúng tôi, chúng tôi ít khi đi ra phố lắm, trừ những lúc “ông già nay đã 78” đi bộ xung quanh cái vườn rộng xung quanh chung cư này mà thôi.
Tuần trước, vợ chồng chúng tôi phải lái xe ra một cái “shopping plaza” để người viết gia hạn bằng lái xe và tờ bảo hiểm sức khỏe. Khi “đôi trẻ” tiến tới văn phòng này, chúng tôi bị một nhân viên phái nữ dơ tay chặn lại:
– Xin ông bà đứng lại! (cách bà ta ít nhất 2m /6ft)
Bà ta hỏi chúng tôi có bị bệnh gì không, trong nhà còn có ai cùng sống với chúng tôi không, trong vòng 2 tuần trước có gặp ai mới ở ngoại quốc về không?
Sau khi chúng tôi trả lời “không”, bà ta mới cho chúng tôi vào chỗ nhân viên làm việc. Bà thư ký đeo khẩu trang cũng bắt chúng tôi phải đứng cách xa bà ta 2m/6ft. Tuy nhiên, bà ta làm việc rất nhanh: chỉ trong vòng 5 phút là chúng tôi có ngay được thẻ lái xe và tờ bảo hiểm sức khỏe tạm thời.
Trong cái “plaza” này, tất cả mọi cửa hàng đều đóng cửa hết. Chỉ có hiệu bán cà phê “Tim Hortons” và hiệu bán thực phẩm “Metro” còn mở cửa mà thôi (chính phủ Ontario cho phép vì họ phục vụ đồ ăn thức uống cho thiên hạ).
Đặc biệt giá xăng rẻ bằng nửa trước khi “cô đến thăm dân một chiều đông” của chúng tôi: 65 xu một lít thay vì 1.20 Gia Kim hai tuần trước đó.
Nhìn thành phố vắng lặng làm người viết nhớ đến một cuốn phim đã được chiếu khoảng 50 năm trước: Thành phố New York bên Mỹ không còn 1 bóng người đi lại khi một anh chàng thủy thủ Mỹ trở về thăm New York.
Đôi “uyên ương” về hưu đã trên 16 cái xuân xanh nay có nhiều thì giờ hơn nên bà thường nấu phở, nấu cháo cho chồng, cho con và cháu ngoại ăn. Hóa ra trong “cái rủi lại có cái “may”(!): chúng tôi được gặp con cháu nhiều hơn cũng là vì nhờ “cô” mà “được” như vậy.
Nhìn cảnh trời u ám dưới làn mưa lạnh (cái lạnh làm buốt cái đôi cẳng già nua), người viết miên man trở về với giòng dĩ vãng…
Đầu thập niên 1960, khi mới đến Sydney, Úc Đại Lợi, người viết thích ra bờ biển và đi thăm mấy cái park lắm. Thích nhất là được ngắm những bức tượng đúc bằng đồng đen, vươn mình đứng trong cái park tĩnh mịch vào lúc chập choạng tối ít người qua lại. Tự nhiên thấy lòng mình lắng xuống: buồn tình vì phải sống xa nhà, vì thấy lo cho thân phụ trong lúc tuổi già: bố, con mỗi người một nơi, và cảm thấy bất an cho gia đình ở Việt Nam trong lúc quê hương đang bị chiến tranh lan tràn từ Bắc vào Nam…
Trong cái se lạnh của mùa Đông đất Úc, trong cái lúc đơn độc của một thanh niên đang phải đối đầu giữa hai nền văn minh giữa Á và Âu, và thời buổi giao thời của hai nền giáo dục Úc và Việt Nam. Đứng lặng nhìn bức tượng trước khi chàng trở về với sách vở trong căn phòng đơn sơ của một thanh niên du học xa nhà…
Sau khi đã tốt nghiệp, chàng thanh niên rời đất Úc để đi đến miền định cư mới. Chỗ nào có các bức tượng đồng đen, chỗ đó sẽ có mặt anh chàng nay đã vào đời. Chàng đã trở thành một nhà giáo, đã có đủ khả năng trong nghành nghề xây cất để thực hiện những gì đã chứa đựng trong trái tim, trong đầu óc của một nhân vật đang “lang thang trong đại lục trần gian”.
Bốn mươi bốn năm sau, nhà giáo dậy về xây cất và bảo vệ môi sinh tại Canada nay đã về hưu và trở về viếng thăm “chốn xưa”. Ngay tại địa danh “The Heads” tại Sudney, ông già tóc bạc đứng nhìn những ngọn sóng to đánh vào vách đá. Ông hồi tưởng lại hồi còn đang học bên Úc và rồi những hình ảnh của nhiều Thuyền Nhân Việt Nam đang bị các sóng biển đe dọa. Câu chuyện xây Tượng Đài Tưởng Niệm Thuyền Nhân Việt Nam bắt đầu thai nghén từ lúc đó.
Trong những đêm khuya thanh vắng hay trong những lúc đi bộ trong những park vắng người tại Mississauga, “ông giáo già” bèn “lên kế hoạch” làm sao có thể xây tượng đài. Bèn ghi lại trong đầu óc những công việc phải làm:
– Xin miếng đất để xây Tượng Đài
– Phải có cái mẫu (model) của Tượng Đài
– Phải có tiền để xây cất
– Phải có nhân lực…
– Phải có… Phải có…
Càng nghĩ, càng thấy nhiều thứ cần phải làm lắm. Quá nhiều thứ, quá nhiều “ẩn số”… Nói theo kiểu toán học: phương trình ít ỏi mà ẩn số lại quá nhiều thì làm sao mà giải được bài toán này nhỉ?
Bài toán hóc búa này đã “mọc rễ” trong đầu ông “giáo già nay đã về hưu” từ năm 2013.
Xin đất, xin ở đâu nhỉ? Thoạt đầu “ông già” mơ mộng xin được một miếng đất tại Niagara Falls. Hão huyền quá, đây là nơi quá đẹp, quá lý tưởng. Đây là vùng mà cả thế giới biết đến. Bèn tự nhủ: “Forget it!”
Toronto ư? Những nơi lý tưởng thì chẳng còn nữa! Lại nhủ thầm: “Forget it!”
Mississauga ư? Hay lắm chứ. Thành phố còn mới, chỗ còn nhiều lắm nhưng mà làm sao mà xin đất đây?
Gãi cái đầu nay tóc đã thưa, ông già tặc lưỡi: “Có gì đâu, mình phải viết đơn xin đất và gửi đến Hội Đồng Thành Phố Mississauga. Mình phải cho họ biết trước là Cộng Đồng VN mình xây Tượng Đài Thuyền Nhân Việt Nam để cám ơn đất nước Canada và người dân Canada đã đón nhận hơn 60,000 thuyền nhân Việt Nam trong đầu thập niên 1980. Mình cần phải có một khu đất để xây Tượng Đài!”
“Biết người, biết mình thì mới làm việc được chứ!” Ông già trên 70 tự nói với chính mình!
Bỗng nghe tiếng vọng trong tâm:
– “Hey, you, Old Man” ! Còn nhớ những kinh nghiệm ngày xưa khi ông quen với ông “Commissioner of Public Works của City of Scarborough” không? Nhờ ông này mà ông đã quen biết với hệ thống hành chính của Hội Đồng Thành Phố Scarborough rồi mà!?
Ông già chợt bừng tỉnh và nhớ lại thời buổi ngày xưa.
Ở tuổi 40, ông đã được trường Công Chánh của Centennial College ủy nhiệm cho chức vụ Giáo Sư Đại Diện College gia nhập Ủy Ban Cố Vấn Duyệt Xét Chương Trình Công Chánh của College. Ủy ban này gồm có 12 hội viên do chính phủ Tỉnh Bang bổ nhiệm để duyệt xét chương trình Công Chánh cho mỗi college (Ontario có tất cả 22 colleges và hầu hết các college đều có chương trình Công Chánh, tiếng Anh gọi là Civil Engineering Technology). Vị giáo sư gốc Việt này đã trở thành một bạn thân của ông “Commissioner of Public Works”. Nhờ vậy mà sau đó College và Hội Đồng Thành Phố Scarborough ( City of Scarborough Corporation) đã trở thành 2 “partners” trong lãnh vực “Co-op Education”. Có nghĩa là trường Công Chánh của Centennial College đã được phép gửi sinh viên đi thực tập tại City of Scarborough trong các “Co-op term” để lấy kinh nghiệm ngành nghề. Ngoài ra sinh viên còn được trả lương nữa . Nhờ vậy mà Centennial College đã thâu nhận được sinh viên nhiều hơn trong những năm kế tiếp.
Nhờ quen biết với ông “Commissioner of Public works”, chúng tôi đã có dịp làm quen thêm được nhiều nghị viên (Councillors) của City of Scarborough. Tựu chung các nghị viên rất quan tâm đến vấn đề an sinh của dân chúng. Họ sẵn sàng giúp đỡ dân chúng và các cơ quan khác nếu họ biết rõ mình muốn được giúp đỡ trong lĩnh vực nào.
“Giáo Già Về Hưu” vỗ tay đôm đốp: “Biết rồi! Việc đầu tiên mình phải làm quen với bà Thị Trưởng của Mississauga và một vài nghị viên để họ ủng hộ việc mình đi xin đất.
May mắn thay, chúng tôi đã có dịp gặp bà Bonnie Crombie tại Hội Cao Niên Việt Nam, Mississauga một tuần trước ngày bầu cử của Hội Đồng Thành Phố Mississauga vào giữa tháng 10, năm 2014. Bà hứa với chúng tôi rằng bà sẽ giúp Cộng Đồng VN chúng ta tại vùng Đại Đô Thị Toronto trong việc xin đất nếu bà trúng cử.
Bà đã thắng cử. Bà đã giữ lời hứa. Chúng tôi cũng đã được hai nghị viên Chris Fonseca và Ron Starr giúp đỡ rất nhiều. Họ là 3 người bạn “thân và tốt” của CĐVN chúng ta.
Câu chuyện xây cất TĐVN còn dài lắm. Sẽ còn là chủ đề cho những bài viết sau này. Hiện tại TĐTN đang đứng trơ trơ, không hề sợ bà “Cô” RONA quấy phá gì hết.
TÁC GIẢ VIẾNG THĂM TƯỢNG ĐÀI TRONG MÙA DỊCH COVID – 19
Có những buổi sáng như hôm nay, tôi vào Staff Lounge thật sớm, uống ly cà phê và ăn Bagel hoàn toàn trong tĩnh lặng. Tôi cần có những giây phút thoải mái này trước khi bước vào lớp học hay chấm bài.
Uống một ngụm cà phê, ngoài sân trường, lá đang đổi mầu. Cả một bức tranh thật đẹp với mầu vàng, mầu đỏ của rừng phong xung quanh trường. Một cơn gió nhẹ thổi, lá khô bay, tụ đầy cả một góc tường. Mặt trời bắt đầu ló dạng, một chuyện ít khi thấy trong mùa thu tại Canada. Tôi lơ đãng nhìn ra ngoài trời. Bỗng đâu, tôi bị lôi cuốn vào giòng dĩ vãng của mái trường này.
Trước khi nghỉ hè năm nay, Rick Chan (không phải là tên thật) bào tin cho tôi hay là ông sẽ về hưu vào cuối tháng Tám, sau khi chúng tôi tựu trường. Tin Rick về hưu, tôi không lấy gì làm ngạc nhiên cho lắm vì đã hai năm rồi, ông thường kể cho tôi nghe những dự định của ông sau khi về hưu.
Định mệnh cuộc đời đưa đẩy chúng tôi trở thành đôi bạn thân: chúng tôi là hai kẻ duy nhất còn được tại nhiệm sau khi ngành Công Chánh trong College bị chính phủ đóng cửa vì thiếu ngân quỹ. Chúng tôi được chuyển sang ngành Bảo Vệ Môi Sinh (Environmental Protection Technology Department) để dạy các môn Công Chánh trong ngành này.
Năm năm về trước, vợ Rick qua đời sau một thời gian chữa bệnh ung thư máu. Những ngày tháng này, ngày nào Rick cũng vào nhà thương thăm vợ. Rick là người rất ít nói truyện đời tư với ai, nhưng với riêng tôi, Rick hay tâm sự về vợ ông, Julie, và những bệnh nhân ung thư mà ông thường gặp trong nhà thương. Một hôm, tôi đang ngồi trong phòng làm việc, đợi lúc người học trò ra khỏi phòng của tôi, Rick chạy vôi vào phòng và nói:
– Này ông, nếu không thấy tôi vào trường, chắc ông sẽ biết tại sao!
Giọng Rick bị cắt quãng qua tiếng nấc. Tôi chưa kịp nói gì, Rick đã chạy vội ra hành lang. Hai ngày sau đó, Julie mấi. Tôi không được đi đưa đám ma Julie. Trong số các đồng sự, Rick chỉ mời riêng tôi đến dự cái Memorial Service cho Julie. Về sau, Rick giải thích:
– Trước khi mất, Julie dặn tôi là chỉ có mời những người trong gia đình đi dự đám tang mà thôi và Julie chỉ muốn tôi mời mình ông đến dự cái Memorial Service này ngoài các bạn bè thân của Julie, ông thông cảm giùm nghe! Julie thường hay hỏi thăm về ông khi bà ấy ở trong nhà thương!
Julie tính tình cởi mở, hài hòa và đầy lòng nhân hậu nhưng Rick lại hay khó khăn và khép kín. Sau khi Julie mất, tính tình Rick dễ dãi và cởi mở hơn nhiều. Rick cho tôi hay là lúc sinh thời, Julie thường hay giúp nhà thờ, nhà thương trong các công tác thiện nguyện. Rick đã hối hận không giúp nhiều cho Julie trong các công tác này:
– Giá mà tôi biết trước, tôi đâu có để cho Julie phải làm hết các việc này một mình! Tôi thật là đã quá khó khăn và ích kỷ với Julie!
Tôi ngồi lắng nghe, và biết là Rick đang rất đau buồn rồi đâm ra tự trách mình. Những năm này, khi Julie còn đang trị bệnh Department của chúng tôi chỉ còn có Tony Level, Rick và tôi sau khi trường đã sa thải các giáo sư khác. Sau giờ dạy, Rick thường hay ở lại nói truyện với Tony và tôi cho tới bẩy, tám giờ tối. Tuy kín đáo, nhưng có nhiều lúc, Rick than với tôi:
– Giá mà Julie còn sống, tôi sẽ về hưu ngay sau khi được phép về hưu non! Chỉ vài tháng sau khi Julie mất, con chó Chow mà tụi tôi đã nuôi hơn mười năm cũng chết theo luôn! Hai con tôi đã ra trường và đi làm xa. Tôi sợ cái trống vắng của ban đêm lắm!
Tony bắt đầu dậy trước Rick và tôi ba năm, ông dậy các môn Địa Chánh (Surveying). Ông là một con người có nhiều cái đam mê khác nhau. Đam mê chính của ông là ảo thuật và đi lùng kiếm mua bằng được các puzzles hiếm có để trong những lúc không phải soạn bài, chấm bài hay dậy học, ông tò mò tìm ra bài giải cho cái trò “giải trí” đau đầu này! Khi tôi mới nhậm chức, và lần đầu tiên bước chân vào phòng vẽ của sinh viên (Drafting Room), tôi thấy trên các bàn vẽ (drafting tables ) bầy la liệt các “đồ chơi” lạ lùng. Tôi nghĩ bụng : “Trường Civil Technology, chứ đâu phải là trường Early Childhood Education mà tại sao lại đầy các ‘đồ chơi’ lạ lùng này? ” Vừa nghĩ vậy, một người cười tươi như hoa bước vào phòng vẽ và tự giới thiệu:
– Còn nhớ tôi không? Tôi là Tony Level đây! Tôi và ông đã gặp nhau rồi mà!
Nói xong, ông cho tôi biết là trong mấy tháng hè trước đó, ông sắp loại cho các puzzles mà ông đã kiếm mua trong nhiều năm để ông mang đi trình diễn trong mùa thu sắp đến. Không cần tôi hỏi, ông hăng say tháo bộ phận nọ, lắp bộ phận kia của một cái puzzle, các ngón tay ông di chuyển rất là nhẹ nhàng. Và ông đã xuất hiện nhiều lần trong Chương Trình Truyền Hình “It Stands to Reason” về puzzles và ảo thuật trong cuối thập niên 1970 tại Toronto. Centennial College cũng đã mời ông đi biểu diễn các màn ảo huật mỗi khi chúng tôi đi tới các trường Trung Học tại Scarborough để tuyển mộ học trò vào ngành Công Chánh và Kiến Trúc.
Trong 27 năm cùng dạy, Tony, Rick và tôi mỗi khi có thì giờ rảnh thường hay trao đổi ý kiến với nhau về các môn học trong phân khoa Kỹ Thuật và nhiều đề tài khác nhau. Mỗi lần chúng tôi ” khám phá ” ra các … “nghệ thuật cọp dê bài ” của sinh viên , chúng tôi thường phải trao đổi ý kiến với nhau ngay lập tức, sợ để lâu chúng tôi sẽ rơi vào “bẫy ” của học trò và đề tài này nó … nguội mất! Một lần, Tony cười to và nói với tôi:
– Này ông xem, kỳ này thế nào tôi cũng bắt được “quân gian” cho mà xem! Học trò nó nhiều mánh khóe lắm! Tôi cho học trò thi môn “Open Book Test”, lời viết trong đề thi không có gì khác nhau hết, nhưng tôi đã đổi các con số! Học trò đâu có biết là tôi có bốn loại bài thi khác nhau vì mỗi loại có một con số khác nhau. Tôi có thể ngủ gật trong lớp, tha hồ cho các anh chị thao túng, nhưng các “quân gian” sẽ biết tay tôi!
Quả thực, đã có nhiều lần “kẻ cắp gặp bà già” và những lần như vậy, Tony vui vẻ cho Rick và tôi xem các “chiến lợi phẩm” của ông và ông “than”:
– Chúng khinh thường tôi quá! Tôi phải làm cho chúng biết tay tôi!
Nói rồi, ông cười to, miệng mở đến ngang tai! Nhưng ông lại rất nhân từ với học trò, ông coi họ như con ông vậy. Ông chỉ thích “dọa” sinh viên mà thôi.
Trong mùa chấm thi, ban đêm Tony ở luôn tại trường để có nhiều chỗ mở các bản vẽ Địa Chánh (Surveying drawings) chấm cho dễ và chấm bài thi cho kịp thời hạn trước khi các giáo chức phải nộp điểm cho nhà trường. Khi chúng tôi vào trường ban sáng, lúc đó Tony về nhà ăn sáng và …đi ngủ! Có vài lần, ông không ngủ mấy hôm liền, để chấm bài cho kịp!
Rick là người Trung Hoa, sinh tại Trung Mỹ, nói tiếng Tầu không thông. Rick thích biểu diễn nấu ăn cho các đồng sự trong phòng Thí Nghiệm Vật Liệu (Materials Testing Lab.) do tôi trông coi. Rick thường hay nấu ăn dùm Julie và ông rất lấy làm tự hào đã có … thâm niên trong nghề làm bếp tại gia, nhất là nấu cho vợ con ăn!
Rick cũng thường hay táy máy với các puzzles của Tony và hai người bạn này có thể nói truyện với nhau hàng giờ về đề tài puzzles này mặc dù là họ còn có nhiều việc khác phải làm!
Tony, Rick, tôi và một số đồng sự khác thường rủ nhau đi ăn những khi không phải dậy học hay đi họp. Chúng tôi đã “mạo hiểm” đủ các loại đồ ăn Ấn Độ, Nam Dương, Trung Mỹ, Mã Lai, Tầu, Việt, Nhật…chỉ trừ có món …”Nhựa Mận” của người Việt nhà mình (tạm dịch là Authentic Vietnamese Hot Dog … cho nó “oai” ) là chúng tôi chưa “thử” mà thôi , vì ở đây không có món… tờ cây … cầy tơ)!
Có lần Rick đã nói với tôi:
– Thú thực với ông là tôi thích đồ ăn Việt Nam hơn đồ ăn Tầu vì vừa ít mỡ lại vừa nhiều rau hơn! Nhờ ông kiếm giùm cái recipe làm chả giò nghe! Tôi muốn “biểu diễn” cho vợ con món ăn chả giò này ở nhà tôi!
Tôi cũng đã mời các đồng sự của tôi đi ăn phở và cả Rick lẫn Tony đều thích món Phở BòTái &Chín và Phở Gà (không có Trứng Non).
Trong những lúc gặp nhau, chúng tôi thường kể cho nhau nghe tin tức các học trò đã ra trường và như thường lệ bàn với nhau về các tin tức chính trị, khoa học, tôn giáo, tin lá cải …
Đề tài về “Emotional Intelligence” (tạm dịch là Thông Minh Con Tim ) hay được phe đi ăn bàn đến, nhất là để áp dụng vào cho ban Giám Đốc nhà trường cũng như các sinh viên đã ra trường mà chúng tôi đã có dịp cùng dậy trong nhiều năm trước.
Người mà đã làm chuyển hướng nghề nghiệp và cuộc đời của tôi là ông John McKnight, Trưởng Phòng của ngành Công Chánh hồi đó. Chính ông là người đã cho tôi cái Job Interview và tôi không còn nhớ đã nói gì trong lúc ông phỏng vấn tôi, tôi chỉ cảm thấy là sau đó, cách nói truyện và đối sử của ông với tôi tựa hồ như có tình cha con vậy. Sau hơn một tiếng rưỡi riêng mình ông phỏng vấn tôi, ông mời tôi sang phòng bên cạnh để hai giáo sư khác – ông Tony Level và George Sand – phỏng vấn tiếp về các môn học và kinh nghiệm tôi đã thâu nhận được ở Úc.
Trước khi tôi ra về, ông nói với tôi
– Tôi sẽ lo thu xếp để phòng Tuyển Dụng làm thủ tục thâu nhận anh!
Sau giờ tan sở, ông McKnight thường ở lại nói truyện với tôi về các kinh nghiệm nghề nghiệp của ông tại Canada, Mỹ và Brazil.
Ông rất giỏi về kỹ thuật, thẳng thắn nhưng rất nóng tính. Có vài lần ông nổi nóng với tôi, tôi nín giận, không trả lời. Một lần, đợi sáng hôm sau, tôi đến văn phòng ông trình bầy sự việc là tôi bị ông nổi nóng vô cớ.
– Tôi biết là anh còn trẻ, anh hơn con trai tôi có hai tuổi . Tôi chỉ muốn giúp anh mà thôi nhưng tôi lại quá nóng tính thành ra đôi lúc gây ra xích mích, xin anh đừng buồn nghe!
– Nhưng tại sao ông không dám đối chất với mấy ông đồng sự khác của tôi? Lỗi của họ, chứ đâu phải là lỗi tại tôi?
Tôi lên tiếng.
– Anh hãy còn trẻ và mới vào nghề, chắc anh chưa hiểu! Tôi muốn “mài dũa” anh để về sau này anh sẽ khá hơn nhiều! Tôi có nói với mấy ông kia mà họ không có nghe tôi!
Thú thực là đôi lúc tôi rất bất bình với ông nhưng tôi luôn luôn trọng ông về tuổi tác, kiến thức kỹ thuật và tôi biết ông không phải là một người xấu bụng. Cũng chỉ vì cái tính nóng nẩy này mà không những ông đã mất cơ hội trở thành Khoa Trưởng Phân Khoa Kỹ Thuật ( Dean of Faculty of Technology ), chức mà ông hằng mơ ước trước khi về hưu. Không nhừng như vậy, ông còn mất luôn cả chức Trưởng Phòng Công Chánh nữa.
Bây giờ, ở cái tuổi xế chiều, tôi hiểu được hậu ý của ông. Đã nhiều năm nay tôi đi kiếm ông để nói lời cám ơn nhưng tuyệt nhiên không ai biết ông ở đâu, còn sống hay đã chết!
Khi tôi mới bắt đầu làm việc, ông Khoa Trưởng Phân Khoa Kỹ Thuật đầu tiên, Frank Phillip, vừa mới về hưu nhưng ông còn ở lại làm việc trong trường để làm cố vấn cho phân khoa Kỹ Thuật trong một thời gian ngắn hạn. Tôi chỉ có cơ hội gặp ông một lần trước khi ông hoàn toàn mãn nhiệm với trường. Ông là một kỹ sư Điện, từng làm Vice President cho một công ty Điện Tử lớn tại Toronto trước khi trở thành một nhà mô phạm. Sau khi ông đã trên 85 tuổi, hàng năm ông đã thường trở lại nhà trường vào Đêm Phát Phần Thưởng cho các sinh viên ưu tú trong các phân khoa.
Chính ông đã trao tặng Giải Thưởng Frank Phillip dành riêng cho sinh viên xuất sắc đang học năm Thứ Ba trong ngành Điện hay Điện Tử. Tôi may mắn có cơ hội gặp lại ông trong những lần phát thưởng này và mỗi lần nói truyện với tôi, ông thường gọi tôi là Tanaka, tên một giáo sư gốc Nhật dậy ngành Kiến Trúc. Tôi lại phải tự giới thiệu lại tên mình và ông vui vẻ xin lỗi vì không còn nhớ được tên ai chính xác.
Một lần, tôi hỏi ông:
– Thưa ông Phillip, thế ông có tin tức gì của ông John McKnight không?
Ông chậm rãi trả lời:
– Này anh à, ở cái tuổi trên 80 của chúng tôi, chúng tôi ít dám gọi điện thoại cho các bạn đồng trang lứa lắm. Nếu họ đã mất rồi, thì tôi biết nói gì với gia đình họ? Mà thực ra tôi cũng muốn biết tin tức của ông McKnight lắm, nhưng tuyệt nhiên ông ấy không hề liên lạc với bất cứ một đồng sự nào hết sau khi ông ấy về hưu. Thật đáng tiếc!
Tôi còn có dịp gặp lại ông Phillip được hai, ba năm sau đó. Ông mất năm 1997, hưởng thọ 93 tuổi. Ông Phillip là một người Tây Phương nhưng có một tinh thần Khổng Mạnh của người Đông Phương, khác hẳn với các Khoa Trưởng kế nghiệp ông sau này .
Đầu tháng Năm, 1975 khi tôi đang nôn nao muốn biết gia đình đã có những ai đến được đảo Guam hay Camp Pendleton không thì vì lý do nghề nghiệp, tôi hay phải lui tới văn phòng ông Viện Trưởng (College President) Doug Beam. Ông thường hay hỏi thăm về gia đình tôi, nhất là cha tôi, lúc đó đã 80 tuổi và đang ở Camp Pendleton, Hoa Kỳ. Ông Beam đã từng làm Giáo Sư Đại Học , dậy ngành Luyện Kim và làm Phó Viện Trưởng một trường Cao Đẳng Bách Khoa trước khi nhậm chức Viện Trưởng của trường chúng tôi. Tuy là một Kỹ Sư nhưng ông có khiếu ăn nói lưu loát và có duyên của một chính trị gia kiêm minh tinh màn bạc. Khi nghe ông nói truyện, không bao giờ chúng tôi phải ngủ gật vì cái tính hay khôi hài của ông. Trong những năm ông tại chức, College của chúng tôi phát triển rất nhanh và có tất cả hơn 80 ngành học khác nhau. Cũng vào thời gian này mà phân khoa chúng tôi được dọn sang một campus mới trang bị với các dụng cụ khá tối tân. Khi mãn nhiệm, ông trở thành Viện Trưởng của một College khác, chúng tôi ai nấy đều luyến tiếc ông. Mấy năm sau đó, ông bị ung thư phổi khi đang tại nhiệm. Khi ông còn chẩn bệnh trong nhà thương, nhiều nhân viên hai trường College viết thư thăm ông. Tôi báo tin cho ông biết là gia đình các anh chị em tôi đã an cư lạc nghiệp tại Canada và Hoa Kỳ. Chẳng bao lâu sau đó, ông mất. Riêng tôi, tôi rất tiếc thấy mất một người lãnh đạo giáo dục vừa có đức vừa có tài nhưng tôi tự nhủ là tôi đã có cái may mắn gặp những người xuất chúng như ông Doug Beam.
Chúng tôi còn có 15 hội viên của Hội Sổ Số 649, bắt đầu từ thập niên 80. Người chủ chốt của Hội này là ông Frank Isopo. Ông gốc người Ý, tốt nghiệp Tiến Sĩ Vật Lý tại Âu Châu khi tôi còn mới học Trung Học. Đầu tháng , ông thường đi thâu tiền của chúng tôi để mua vé số.
Một lần tôi nói đùa:
– Ông vừa thu tiền, đó là tiền mua sữa của con tôi đấy, ông biết chưa, Ông Bố Già (God Father) của tôi ơi!
– Thôi im đi , “you” , ” kid “! “You” nói với con “You” là khi bọn mình trúng số, không những tha hồ chúng nó có sữa uống mà bố nó còn có Caviar để mà ăn nữa!
Ông trả đũa và đắc ý cười tít mắt, không quên gãi cái đầu không còn sợi tóc nào. Ông có thói quen hay gọi chúng tôi là “Kid “và hay “dạy” chúng tôi nếu không có thì giờ đi uống cà phê với ông:
– Whatza matta with you? No cofee?
Sau khi ông về hưu được một năm, ông bị bệnh và mất rất lẹ trong nhà thương. Những lúc các hội viên Hội Sổ Số ngồi ăn trưa cùng nhau, chúng tôi thường hay nhắc đến ông và tôi có cảm tưởng là “Bố Già” Frank Isopo đang hút thuốc lá và tươi cười nói với chúng tôi:
– Thôi im đi! Đưa cho ta tiền đi mua vé số, các “You”, “Kids”! Whatza matta with you?
Tôi may mắn còn có dịp làm việc và truyện trò với nhiều đồng sự trong các phân khoa khác ngoài phân khoa Kỹ Thuật, nhất là sau 2 kỳ Giáo Chức Đình Công trong thập niên 80. Người đã mang lại cho tôi những kỷ niệm dịu hiền khó quên là Judy Evans, Thư Viện Trưởng của Campus nơi tôi dậy trong thập niên 80.
Judy có sắc diện của một phụ nữ Tây Phương và tính tình dịu dàng, hiền lành và đảm đang của một phụ nữ Việt Nam thuần túy. Tôi thường gặp Judy trong giờ ăn Lunch hay Coffee Break để bàn về ngân quỹ dành cho các Sách Giáo Khoa cho ngành Công Chánh và Kiến Trúc. Con trai út của tôi và con gái lớn của Judy sinh cùng năm nên chúng tôi thường có dịp trao đổi với nhau các diễn biến của hai đứa nhỏ. Rất tiếc là vì ngân sách eo hẹp của trường và các áp lực công vụ, Judy quyết định thôi việc và ở nhà nuôi con. Lâu lâu chúng tôi vẫn rủ nhau đi ăn trưa, trong đó có vài người bạn tromg thư viện của Judy.
Các đồng sự của tôi một số đã về hưu, một số đã qua đời khi về hưu hay tại nhiệm, một số đã đổi nghề bất đắc dĩ, số còn lại vẫn còn… kéo cầy như tôi.
Chúng tôi đã chung cư dưới một mái nhà: Mái Trường này.
Chúng tôi đã có một đại gia đình học trò nay đang rải rác trên thế giới. Mỗi ngành học trong các Phân Khoa, chúng tôi đã có sinh viên tốt nghiệp và đang hăng say làm việc. Những sinh viên này sẽ là những người tiếp tục truyền bá các kiến thức nghề nghiệp của từng Chương Trình học.
Đồng sự nhà giáo chúng tôi vẫn thường liên lạc với nhau qua điện thoại, email hay các cuộc gặp nhau ăn trưa, ăn tối. “Just a phone call away”, như người Âu Mỹ thường nói.
Với những người đã khuất bóng, tôi chưa mất họ, vì ở trong tôi, tôi còn giữ được những điều tôi học hỏi được ở họ và tôi còn tiếp tục truyền nối những điều này tới học trò của tôi.
Rồi tôi sẽ được thong thả về hưu và vĩnh viễn ra đi, đi về đâu tôi chưa biết được. Chỉ biết là tôi đã và đang có một thời làm việc, vui nhiều hơn buồn với các đồng sự và học trò thuộc đủ loại mầu da và văn hóa khác nhau, dưới mái trường này. Và tôi biết chắc là các kiến thức nghề nghiệp sẽ còn được nối tiếp từ đời này, qua đời kia .
